рефераты конспекты курсовые дипломные лекции шпоры

Реферат Курсовая Конспект

Берлек Књплек

Берлек Књплек - раздел Образование, Югары уку йортлары љчен дђреслек I З. Бар-А-М (Мын) Бар-А-Быз ...

I з. бар-а-м (мын) бар-а-быз

II з. бар-а-сыћ бар-а-сыз

III з. бар-а Æ бар-а-лар

 

-а/-ђ кушымчасы тартык авазга тђмамланган фигыль нигезлђренђ, -ый/-и кушымчасы сузыкка беткђн нигезлђргђ ялгана: кайт-а, кит-ђ, озат-а, кљт-ђ; укы-й (укый), аш-ый (аша+й), њлчи (њлчђ+й), сљйли (сљйлђ+й);

Бу заман формасыныћ зат-сан белђн тљрлђнешендђ кайбер тарихи њзгђрешлђр барлыкка килгђн:

а) I затта кушымча кыскарган: бара-м – барамын. Тулы ва­риант хђзерге кљндђ сљйлђм телендђ, диалектларда џђм сљй­лђшлђрдђ саклана, аерым очракларда поэзия телендђ дђ кулланыла. Мђсђлђн:

Яхшы, яхшы, сњз дђ юктыр, мин карышмый уйныймын, Тик сине шартымга књнмђссећ дип мин уйлыймын(Г.Тукай). Лђкин белђмен мин бер бљренећ Ике кабат чђчкђ атмавын, Књпме ашкынса да, бер дулкынныћ ике тапкыр ярны какмавын, Искђн ќилнећ кире кайтмавын Белђмен мин... (М.Кђрим).

ә) III зат берлектђ хђзерге телдђ кушымча юк, ул нуль фор­мада килђ: ул бара, ул сљйли, ул ђйтђ џ.б. Борынгы телдђ III затта торыр ярдђмче фигыленнђн кыскарган -дыр/-дер ку­шымчасы кулланылган. Мђсђлђн: Ђтил суы ака торыр (Н.Фђттах). Идел суы агадыр, кыя тљбен кагадыр... (ќыр). -дер/-дер кушымчасы диалектларда саклана, шигырьлђрдђ кулланыла: Мђсђлђн: Мин качамын – ул куадыр, Ул куадыр – мин качам... (Г.Тукай). Суда балык йљзђдер лђ, Су салкынын сизђдер шул сизђдер; Авылыбызда бер матур бар, Њзђгемне љзђдер шул, љзђдер... (ќыр).

Татар телендђ хђзерге заманныћ бер генђ формасы бар, шућа књрђ аныћ мђгънђ књлђме, семантикасы гаять кић. Тљп мђгънђсеннђн тыш, сљйлђмдђ бу заман књп тљрле синтагматик џђм књчерелмђ мђгънђлђрдђ дђ кулланыла.

Т љ п, п а р а д и г м а т и к мђгънђдђ хђзерге заман сљй­лђњ моментында башкарыла торган эш-хђллђрне белдерђ:

Хђлим ишектђн тышка сикерде. Тышта ќил котыра! Ар­кага китереп бђрђ дђ йљгертеп-йљгертеп алып китђ. Канатлар нинди кызу ђйлђнђлђр! Арыш басуы ничек матур дулкынлана! Тегермђн тирђсендђге чирђмлектђ њсеп утырган чђчђклђрнећ башлары ќиргђ тиеп-тиеп китђлђр (И.Гази). Тып-тыныч тљн, књклђр аяз, Идел љсте зђћгђр-зђћгђр... Асылташ нур белђн балкый, Иделенђ карый шђџђр... (Р.Гаташ). Урындык аркасына ак књлмђк эленгђн, љстђлдђ зђћгђр катыргылы диплом ята (М.Маликова).

З а м а н н ы ћ с и н т а г м а т и к мђгънђлђренә килгәндә, Д.Г.Тумашева заманнарныћ аларны ике тљргђ бњлеп карый: 1) заманныћ тљп семантик њзлеге њзгђрми торган мђгънђлђр. Димђк, бу очракта фигыль асылда хђзерге заманда була, ђмма љстђмђ тљсмерлђр ала; 2) фигыль хђзерге заман кысаларыннан чыгып, яки башка (њткђн, килђчђк) заман тљсмерен ала, яки башка наклонениелђр яссылыгына књчђ. Болары – к њ ч е р е л м ђ м ђ г ъ ­н ђ л ђ р дип атала. Ђ элегрәк чыккан грамматикаларда исђ синтагматик мђгънђлђр џђм књчерелмђ мђгънђлђр аерым карала[39].

Синтагматик мђгънђлђр:

1) хђзерге заман еш кабатлана торган г а д ђ т и эш-хђл­лђр­не белдерђ:

Ќитмђсђ, хатны язып бетерњећђ, сине хљрмђт итеп, чђй хђзерлилђр, табынга бер-ике сынык икмђк белђн фђкать кунак-тљшем љчен генђ сакланган... ак май, йђ сары май китереп куялар (Г.Бђширов). Књр, ничек эшли кояш: иртђ тора, таћ аттыра, Кљнозын књктђ йљзђ џђм кљн буенча яктыра... (Г.Тукай). Ага сулар, ага сулар, ага сулар гел шулай... (ќыр);

2) хђзерге заман формасы тормышта гомум кабул ител­гђн, бђхђссез хакыйкать булып саналган вакытка мљнђсђбђт­сез эш-хђллђрне белдерђ:

...Џђр олуглар эшлђгђнлектђн олуглыклар таба, «Уйнады» дип бирмилђр ошбу ќиџанда мђртђбђ (Г.Тукай). Туып њскђн шушы ќирнећ ямен Алыштырмый икђн џичнђрсђ. (С.Хђким).

Заманныћ бу мђгънђсе књбрђк мђкаль-ђйтемнђрдђ кулланыла: Без капчыкта ятмый (мђкаль). Язгы кљн ел туйдыра (мђкаль). Кар башына кар ќитђ (ђйтем);

3) предметны яки затны сыйфатлау љчен кулланыла:

Махсус белемен туктаусыз књтђреп, аны практикада оста куллана алучы белгеч кенђ тормыш белђн бергђ атлый (газета). Безнећ авылга дљньяныћ дњрт ягыннан нђкъ ќиде юл кайтып керђ. Џђр ќиде юлдан кайтканда авыл, минем туган йортым ќиде тљрле булып књренђ (М.Мђџдиев). Такта тњбђ белђн ябылган ферма каралтылары тыштан бик кљяз џђм чиста књренђлђр (Ф.Хљсни).

К њ ч е р е л м ђ мђгънђлђр:

1) к и л ђ ч ђ к т ђ џичшиксез њтђлђчђк, бу­лачак дип саналган эш-хђллђрне белдерђ:

Туктале, карчык, алырбыз, савыгып кына ќитик. Син бит белмисећ ђле минем нинди планнар белђн йљргђнне: болай итђм, књлдђн су ерып кертђм, њзебезнећ Степанга барам да књп итеп кара карлыган, кызыл карлыган, кураќилђк алып кайтам; читђн буйларына утыртам. Бер елдан ќи­лђк-ќимешнећ иге-чиге булмаячак бездђ (И.Гази);

2) хђзерге заман хикђя фигыль њ т к ђ н д ђ булган эш-хђллђрне белдерђ:

Аннары, кышларныћ берсендђ язга ашлык акча эшлђп кайту нияте белђн, Гайрђтулла читкђ – Донбасс якларына китђ. Књзенђ йокы керми, алны-ялны белмичђ тырышып эшли (Ф.Хљсни).

Хђзерге заманныћ бу мђгънђсе аеруча тарихи вакыйгаларны тасвирлаганда актив кулланыла:

922 елныћ маенда Болгарга ерак Багдадтан илче килђ. Болгар рђсми тљстђ ислам дине кабул итђ, џђм заманында ић зур, кљчле дђњлђтлђрнећ берсе белђн дипломатик мљнђсђ­бђт урнаштыра. Шулай итеп, Идел-Чулман буендагы беренче дђњлђт – Болгар дђњлђтенећ тарихы башлана (Н.Фђт­тах);

3) хђзерге заман II зат формасында й о м ш а к б о е р у, э ш к ђ к у ш у мђгънђсендђ кулланыла:

Ул чирђме кљеп беткђн тузанлы ќиргђ кљрђк очы белђн сызгалый башлады:

– Менђ бу тљшен уеп аласыз да, пулемет куяр љчен тњ­гђрђк урын ясыйсыз. Аннары чирђмле кђслђрдђн брустьер љяр­­без... (И.Гази). Иртђгђ зачетка ђзерлђнеп килђсез (сљйл.т.). Кайвакытта шул ук йомшак боеру мђгънђсендђ бу форма юклыкта -мы/-ме кисђкчђсе белђн кулланыла:

Безгђ дђ килеп чыкмыйсызмы? Кибеткђ барып килмисећме? (сљйл. т.).

Юклыкта килгђндђ исђ шул ук фигыль катгый боеруны да белдерергђ мљмкин: Бњген беркая да бармыйсыз, љйдђ ге­нђ утырасыз!

Шелтђ катыш йомшак боеру III зат юклык формасы бе­лђн дђ белдерелергђ мљмкин: Шул хђтле шауламыйлар инде!

Үткђн заман хикәя фигыльләр.

§ 76. Категорик њткђн заман хикђя фигыле. К а т е г о р и к њ т к ђ н з а м а н х и к ђ я ф и г ы л ь нигезенђ -ды/-де; -ты/-те кушымчалары ялганып ясала: бар-ды, кил-де, укып чык-ты, кайтып кит-те.

Бу заман формасы кыска, II тљр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:

 

Развернуть
Открыть в широком формате

– Конец работы –

Эта тема принадлежит разделу:

Югары уку йортлары љчен дђреслек

Ф М Хисамова... ТАТАР ТЕЛЕ...

Если Вам нужно дополнительный материал на эту тему, или Вы не нашли то, что искали, рекомендуем воспользоваться поиском по нашей базе работ: Берлек Књплек

Что будем делать с полученным материалом:

Если этот материал оказался полезным ля Вас, Вы можете сохранить его на свою страничку в социальных сетях:

Все темы данного раздела:

Югары уку йортлары љчен дђреслек
    Казан «Мәгариф» нәшрияты     УДК 811.512.145 (075.8) ББК 81.2Тат я73 Х 49 &nb

Хисамова Ф.М.
Х 49 Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек / Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б. ISBN 5-7761-1461-6   Югары уку йортлары өч

М орфология
§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурыч­лары. Морфология – грамматиканыћ бер љлеше. Грам­матика – тел белеме фђненећ телнећ тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђ

МОРФЕМИКА
§ 5. Морфемика џђм аныћ тел белемендђ тоткан урыны.М о р ф е м и к а– ул тел белеменећ с њ з т љ з е л е ш е н љйрђнђ торган бњлеге. Соћгы вакытта татар тел белемендђ сњз тљзелеше

СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.
§17. Морфологик ысул белђн сњз ясалышы. Турыдан-туры грамматика белђн бђйлђнештђ булган сњз ясалыш ысулларына м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с и н т а к с и к (сњзлђр кушу), м о р ф о л о г и к-

Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
§ 28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.Килеш категориясе, килешлђр белђн тљрлђнњ телдђ, сљйлђмне оештыруда га

Тартым категориясе.
§ 36. Исемнең тартым белән тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Тартым - тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле грамматик категория. Аныћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е – предметныћ к

Исемнђрнећ ясалышы..
§ 39. Гомуми төшенчә.Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и к- с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (ку­шымчалау), с њ з к у ш у џђм м о р ф о л о г и к-с и н т

Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге кљндђ инде продуктивлыгын югалткан -к/-ык/-ек, ак/-ђк, -гак/-гђк

Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы.Бу кушымчаны без алдагы бњ­лек­лђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђв

Фигыль Исем
язу – язмау язу – язу тњгел буяу – буямау буяу – буяу тњгел њлчђњ – њлчђмђњ њлчђњ – њлчђњ тњгел язучы – язмаучы язучы – язучы тњгел

Берлек Књплек
II з. -Æ -ыгыз/-егез, -гыз/-гез III з. -сын/-сен -сыннар/-сеннђр.   Т у л ы тљр зат кушымчалары белђн х ђ з е р г е заман, б и л г е с е

Берлек Књплек
I з. бар-ды-м/кил-де-м бар-ды-к/кил-де-к II з

Берлек Књплек
I з. бар-ган-мын/кил-гђн-мен бар-ган-быз/кил-гђн-без

Берлек Күплек
I з. бара иде-м бара иде-к II з. бара иде-ң бара иде-гез III з. бара иде бара-лар иде, (

Берлек Күплек
I-з. барган иде-м барган иде-к II-з. барган иде-ң барган иде-гез III-з. барган иде барган-нар

Берлек Күплек
I з. бара торган иде-мбара торган иде-к II з. бара торган иде-ңбара торган иде-гез III з. бара торган иде

Берлек Күплек
I з. барыр-мын, киллер-менбарыр-быз, киллер-без II з. барыр-сың, киллер-сең

Берлек Күплек
I з. бар-ма-м бар-ма-быз II з. бар-мас-сың бар-мас

Берлек Күплек
I з. барачак-мын барачак-быз II з. барачак-сың барачак-сыз III з. бара-чак барачак-лар Заманның юклык формасы –ма/-мә кушымчасы

Берлек Күплек
I з. барачак иде-м барачак иде-к II з. барачак иде-ң барачак иде-гез III з. барачак иде барачак иде-

Ган бар, -ган (юк) әйләнмәсе.
Үткән заман сыйфат фигыль һәм бар, юк модаль сүзләре белән ясалган бу әйләнмә үткән заман хикәя фигыльләрг

Берлек Күплек
I з. барган-ым бар барган-ыбыз бар II з. барган-ың бар барган-ыгыз бар III з. барган-ы б

Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һә

Берлек Күплек
I з. - - II з. (син) бар, кил! (сез) бар-ыгыз, кил-егез III з. (ул) бар-сын, кил-сен (алар) бар-сыннар

Берлек Күплек
I з. бар-с-ам, кил-сә-м бар-са-к, кил-сә-к II з. бар-са-ң, кил-сә-v

Хикәя фигыль Теләк фигыль
Мин бара-м, укый-м (бара-мын, укый-мын) Мин барый-м, укый-м Без бара-быз

Берлек Күплек
I з. Мин бара алам Без бара алабыз II з. Син бара аласың Сез бара аласыз III з. Ул бара

Берлек Күплек
I з. Минем барасым бар Безнең барасыбыз бар II з. Синең барасың бар Сезнең барасыгыз бар

Юнәлеш категориясе.
§ 92. Гомуми төшенчә.Ю н ә л е ш – эш-хәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә торган грамматик категория. Татар тел

ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.
(Аспектуальлек) § 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. У

Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
§ 107. –ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.–ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндә

Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
С у б ъ е к т мәгънәсе: а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белде­релђ:Ђйтер сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга

Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала. Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгъл

Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
§ 117. -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар телендђге сый

А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
а) -а торган формасы белдерелгђн процессныћ субъекты сый­фатланмыш аркылы бирелђ: Бик ачык, сњзгђ ќитез, егђрле, колхоз­чылар белђн њз булып сљйлђшђ торган кеше (Н.Ис

Хәл фигыль.
§ 124. Гомуми төшенчә. Хәл фигыль – ф и г ы л ь һәм р ә в е ш билгеләренә ия булган затланышсыз фигыль формасы. Ике сүз т}

Исем фигыль
§ 130. Гомуми тљшенчђ. Исем фигыль - њзендђ фигыль џђм исем њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы. Хђзерге ђдђби телдђ исем фигыль -у/-њ кушымчасы белђн яса

Исем фигыль Исем
уку – укымау уку – уку тњгел язу – язмау язу – язу тњгел буяу – буямау буяу – буяу тњгел сайлау – сайламау сайлау – сайлау тњгел (Билгеле булганча, фигыльлђрдђ ю

Инфинитив.
§ 133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.Татар телендә инфинитив –ырга/-ергә, -рга кушымчасы белән ясала. Типологик планда и

Фигыльләрнең ясалышы[46].
§ 134. Морфологик юл белән фигыль ясалышы.Татар телендә иң актив фигыль ясагыч кушымчалар: –ла/-лә, лан/-лән, -лаш/-ләш. Алар төрле

Рәвеш.
§ 136. Гомуми төшенчә. Л е к с и к – с е м а н т и к яктан рәвеш э ш – х ә л билгесен, яки б и л г е н е ң билгесен белдерә: тиз (эшли),

Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрә

Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан, рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәв

Аваз ияртемнәре.
(Ияртемнәр) § 142. Гомуми төшенчә. А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз төркеме. Кеше тавышына, х

Бәйлек.
§ 147. Гомуми төшенчә. С е м а н т и к яктан бәйлекләр г р а м м а т и к м ә г ъ н ә белдерәләр, ягъни алар телдә сүзл&#

Теркәгечләр.
§ 151. Гомуми төшенчә.Т е р к ә г е ч – ярдәмлек сүз төркеме, ул җөмләләрне һәм сүзләрне ү

Кисәкчәләр
§ 153. Гомуми төшенчә.Кисәкчәләр – сүзләргә һәм җөмләләргә модаль-экспрессив мәгън&#

Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
а) шатлану, канәгатьләнү, соклануны белдерә торган ымлыклар: и, әй, их, иһи, әй, ай-яй, абау, сөбханалла, бәрәкалла һ.б.

Модаль сњзлђр.
§157. Гомуми тљшенчђМодаль сњзлђр сљйлђмдђ модальлек белдерњнећ лексик чарасы буларак билгелђнђ. Белгђнебезчђ, модальлек, кић мђгънђдђ, сљйлђмнећ чынбарлыкка тљрле-тљрле мљнђсђбђте

Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны. §6. Морфема һәм аның төрләре. §7. Сүз тамыры һәм аны

Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны. §16. Сүз ясалыш структурасы. 1. Сүз ясалыш мәгънәсе. 2. Сүз яс

Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә. §44. Сыйфатларның исемләшүе. §45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре. §46. Сыйфатларны&

Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә. §56. Алмашлыкларны төркемләү. §57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре. §58. Зат алма

Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә. §67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе). §68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәр

Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә. §75. Хәзерге заман хикәя фигыль. Хикәя фигыльнең үткән заман формалары. §76. Категорик үтк|

Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. §88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры. §89. Теләк наклонениесе. §90. Шартлы тел&#

Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә. §99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү. §100. Эшнең w

Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә. Үткән заман сыйфат фигыльләр. §103. Ясалышы һәм төп функцияләре. §104. –ган кушымчалы сыйфат ф

Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә. §137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре. Рәвешләрнең ясалышы. §13

Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә. §143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре. 1. Хайван, җәнлек, кош-корт, б}

Хотите получать на электронную почту самые свежие новости?
Education Insider Sample
Подпишитесь на Нашу рассылку
Наша политика приватности обеспечивает 100% безопасность и анонимность Ваших E-Mail
Реклама
Соответствующий теме материал
  • Похожее
  • Популярное
  • Облако тегов
  • Здесь
  • Временно
  • Пусто
Теги