рефераты конспекты курсовые дипломные лекции шпоры
- Раздел Образование
- /
- Хикәя фигыль Теләк фигыль
Реферат Курсовая Конспект
Хикәя фигыль Теләк фигыль
Хикәя фигыль Теләк фигыль - раздел Образование, Югары уку йортлары љчен дђреслек Мин Бара-М, Укый-М (Бара-Мын...
Мин бара-м, укый-м (бара-мын, укый-мын) Мин барый-м, укый-м
Без бара-быз, укый-быз, Без барый-к, укый-к
Мәгънәсе буенча теләк фигыль нинди дә булса эшне эшләргә т е л ә к н е, яки и х т ы я р к ү р с ә т ү н е белдерә:
...Хезмәттә чагында мин майор Шакиров белән таныштым. Ул үзе чикылдап торган татар кешесе, тумышы белән Актаныш ягыннан. Минем белән бервакытта да русча сөйләшмәде, очраша калсак: - Әйдәле, якташ үзебезчә сөйләшик, - дия торган иде (Р.Сибат). Әйт әле, күбәләк, Сөйләшик бергәләп.... (Г.Тукай).
Сөйләм эчендә теләк фигыль еш кына әле –чы/-че, инде, -ла, -лә кисәкчәләре һәм әйдә, әйдәгез ымлыклары белән килә:
Керим әле урманнарга, Урманнар арасына; Сөйлим әле моңнарымны сандугач баласына (Г.Мөхәммәтшин). Тагын бер текәлеп карыймчы, Рәсмеңне күңелемә алыймчы... (И.Юзеев). Әйдә барыйк, кызлар карыйк... (М.Мәһдиев). Күктә инде ай да бар, Сүз башларга җай да бар; Күрмик лә бураннарны, Урыйк ла урамнарны (Ш.Галиев).
Урта диалект сөйләшләрендә (минзәлә сөйләше, мәсәлән) теләк фигыль кушымчасы киң вариантта, -аем/-әем, -аек/-әек формасында кулланыла: бараем, киләем, бараек, сөйләек һ.б. Бер алманы бишкә бүләек.. (Р.Вәлиев). Бу – борынгырак форма, чөнки теләк наклонениесе килеп чыгышы буенча борынгы – гай/-гәй кушымчасы белән бәйләп карала: -гай~ ай~ ый; баргаймән~ бараем (барайым) барыем~ барыйм ягъни әдәби телдә кушымча әкренләп фонетик тараю кичергән.
Теләк наклонениесенең I затта гына кулланылуы сөйләмдә кыенлык тудырмый, чөнки татар телендә теләк модальлеген белдерү өчен күптөрле аналитик фигыль формалары кулланыла:
а) –асы иде формасы ( -асы кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыль һәм иде ярдәмче фигыле) көчле теләкне белдерә:
Кырларыңда, илем, юлларыңда Гизәсе дә гизәсе иде: Җырга салып җырдай тормышыңны Үзеңә бүләк итәсе иде (Х.Туфан);
ә) –асы килә аналитик формасы шулай ук теләк мәгънәсен белдерүгә беркетелгән:
Узасы килә бер җыр җырлап, Киек каз юллары буйлап (И.Юзеев). Мин инде бура бураган егет, шуның белән Зәрия алдында бераз мактанасым да килә, әмма һич кенә дә җай чыкмый бит... (Р.Сибат).
Бу форма контекстта, аеруча шигъри сөйләмдә, инверсияләнеп тә килә: Узгач килә борылып карыйсы, Ал тасмалы кызны таныйсы... (С.Сөләйманова).
б) –са иде, аналитик формасы шулай ук теләк мәгънәсен белдерә һәм төрле затка карый ала: килсә иде, барсаң иде, барсак иде.
Гөлләр яфрак ярган заманда, Ерактагы моңлы бер көй булып Ишетелсәк иде һаман да ... (Зөлфәт).
в) –сын иде формасы гадәттә теләк мәгънәсен I затка мөнәсәбәтле рәвештә генә белдерә: килсен иде, күрсен иде, әйтсен иде һ.б.
г) –ырга иде гомуми мәгънәдә шулай ук көчле теләкне белдерә:
Менәргә иде Урал тауларына! (Г.Зәйнашева).
§ 90. Шартлы теләк наклонениесе.Грамматик хезмәтләрдә бу наклонение формасы чагыштырмача соңрак урын ала башлады. Төрки тел белемендә ул, башлап, Ә.Ә.Юлдашев тарафыннан аерып чыгарылды [Юлдашев, 1965: 247-261]. Татар телендә исә ирреаль наклонениеләрне өйрәнүгә багышланган хезмәтендә М.Ю.Ибраһимова –ыр иде, -ачак иде, - а иде, - ган булыр иде кебек аналитик формаларның башка телләрдәге “сослагательное наклонение” дип аталган фигыль формалары белән типологик яктан уртак булуларын дәлилләде [Ибрагимова, 1975]. Д.Г.Тумашева фигыльне фәнни юнәлештә өйрәнүгә багышланган махсус хезмәтендә бу формаларны “шартлы теләк наклонениесе” термины белән наклонениеләр системасында карый башлады [Тумашева, 1986: 131-135], һәм хәзерге вакытта грамматик хезмәтләрдә ул хикәяләү, боеру, шарт, теләк наклонениеләре белән беррәттән бишенче наклонение сыйфатында өйрәнелә.
Типологиядә фигыльнең шартлы теләк, ягъни к о н ъ ю н к т и в формасы, күбрәк киләчәктә б у л у ы м ө м к и н булган, булыр дип ф а р а з к ы л ы н г а н эш-хәлләрне, шулай ук к и л ә ч ә к к ә ю н ә л т е л г ә н т е л ә к н е, и х т ы я р н ы белдерә дип билгеләнә. Бу мәгънәдә татар телендә шартлы теләк наклонениесенең үзәк формасын беренче чиратта –ыр иде аналитик төзелешле фигыль тәшкил итә.
-ыр иде формасының хәзергә кадәр чыккан грамматикаларда төп вазифасы, статусы анык кына билгеләнмәгән. Ул күбрәк теләкне белдерә торган аналитик форма, яки тәмамланмаган үткән заманның бер варианты дип карала. Безнең фикеребезчә, ул башка телләрдәге конъюнктив наклонениесенә иң якын торган форма, һәм тулысы белән шул наклонение кысасында карала ала. Рус телендәге бу форма “сослагательное наклонение” дип бирелә, һәм –ыр иде формасы мәгънәсе белән аңа якын тора. Мәсәлән:
а) теләр идем (хотел бы), укыр идем (читал бы)– т е л ә к мәгънәсе (желание);
ә) кайтсаң, күрер идең (если бы вернулся, увидел бы) – ш а р т к а б ә й- л е т е л ә к (обусловенное желание);
б) туган илеңә кайтыр идең! (вернулся бы ты на Родину)– ч а к ы р у (побуждение) [Карагыз: Русская грамматика, т. I, 1980:625-626].
Татар телендә -ыр иде формасы югарыда күрсәтелгән һәр өч мәгънәдә бик иркен кулланыла ала:
а) шартка бәйле теләкне белдерә. Бу очракта ул шарт фигыльле җөмләләрдә килә:
Нинди уеннар башлап ташлаганыбыздыр, анысын ачык хәтерли алмыйм ... Арадан берсе: “Җил дә юк, балыкка барсакшәптөшәр иде”, - диде. (Г.Ибраһимов). Кечкенә ул, үзен генә алсаң, сыңар учка сыяр иде. Ә шулай да җырда мине әйдәп бара йөрәк үзе (Зыя Мансур). –Эх! – дим, кызып китеп. – Мин булсам, бу сүзләре өчен берне ямар идем! – Кемгә? – ди Зәйнулла. – Кыз кешегәме? (Р.Сибат);
ә) –ыр иде формасы киләчәккә юнәлтелгән теләкне белдерә:
Чишмәләрнең җырын отар идем, Җыр өйрәнер идем һәр коштан... (Г.Зәйнашева). Бүтәннәрдәй мин дә рәхәт сөрер идем, Тынычлык һәм бәхет йөзен күрер идем ... (Г.Тукай). Балачагыма кайтыр идем дә - әтием сугыштан исән-сау кайткан булып! – Аның белән болыннарда җуа ашап йөрер идем (Р.Сибат). Далаларда чатыр корыр идем, яннарында учак ягар идем....(Зөлфәт).
б) йомшак боеру, чакыру, киңәш мәгънәсен белдерә:
Бер безгә килеп чыгар идең, рәхәтләнеп сөйләшер идек (сөйәм теле). Мин сиңа райкомга барып, Мангушев дигән бер иптәш белән сөйләшергә кушар идем (Ә.Еники).
Аерым очракларда –ыр иде формасы тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль мәгънәсендә кулланыла:
Бер заман чыгар идек без Кырга дус-ишләр илә, Анда уеннар көлүләр, сикерүләр бар иде ... (Дәрдмәнд).
Шул рәвешле, шартлы теләк наклонениесенең үзәген –ыр иде формасы тәшкил итә, шулай ук грамматик хезмәтләрдә -ачак иде, -ган булыр иде, -а иде аналитик формаларының да шарт фигыльле җөмләләрдә шул ук наклонение мәгънәсендә кулланылуы күрсәтелә.
§ 91. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары.Югарыда китерелгән наклонениеләрдән тыш та, татар телендә модаль мәгънәләрне белдерү өчен күп төрле аналитик фигыль формалары кулланыла. Аларны төзелеше, белдергән мәгънәләре һәм телдә кулланылыш үзенчәлекләре буенча түбәндәгечә төркемләргә мөмкин:
1) телдә регуляр кулланыла торган һәм наклонениеләргә якын торган аналитик формалар һәм әйләнмәләр;
2) бул ярдәмче фигыле белән ясалган тасвирлама формалар;
3) иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль формалар һәм әйләнмәләр.
1. Бу модаль формаларга телдә системалы рәвештә кулланыла торган формалар м ө м к и н л е к (м ө м к и н т ү г е л л е к) мәгънәсен белдерә торган –а ал (-а алма) формасы һәм к и р ә к л е к т и е ш л е к модаль мәгънәсен белдергән – асы бар (-асы юк) төзелмәсе керә.
а) –а/-ә кушымчалы хәл фигыль һәм ал ярдәмче фигыле белән ясалган һәм мөмкинлек-мөмкин түгеллекне белдерә торган аналитик фигыль формасы һәр өч затта, берлектә һәм күплектә кулланыла ала. Мәсәлән:
– Конец работы –
Эта тема принадлежит разделу:
Югары уку йортлары љчен дђреслек
Ф М Хисамова... ТАТАР ТЕЛЕ...
Если Вам нужно дополнительный материал на эту тему, или Вы не нашли то, что искали, рекомендуем воспользоваться поиском по нашей базе работ: Хикәя фигыль Теләк фигыль
Что будем делать с полученным материалом:
Если этот материал оказался полезным ля Вас, Вы можете сохранить его на свою страничку в социальных сетях:
| Твитнуть |
Хотите получать на электронную почту самые свежие новости?
Подпишитесь на Нашу рассылку
Реклама
Информация в виде рефератов, конспектов, лекций, курсовых и дипломных работ имеют своего автора, которому принадлежат права. Поэтому, прежде чем использовать какую либо информацию с этого сайта, убедитесь, что этим Вы не нарушаете чье либо право.
© copyright 1999 - 2024 allRefs.net. Все права защищены. Страница сгенерирована за: 0.48 сек.
Новости и инфо для студентов