Кисәкчәләр

§ 153. Гомуми төшенчә.Кисәкчәләр – сүзләргә һәм җөмләләргә модаль-экспрессив мәгънә төсмерләре өсти торган үзенчәлекле сүз төркеме. Кисәкчәләр бәйлек, яки теркәгечләрдән аермалы буларак, сүзләр яки җөмләләр арасындагы төрле мөнәсәбәтләрне, ягъни грамматик мәгънә белдермиләр, ә модаль м ә г ъ н ә т ө с м е р л ә р е н белдерәләр: мәгънәне к ө ч ә й т ә л ә р , ч и к л и л ә р, ү т е н ү, с о р а у, р а с л а у, ш и к л ә н ү кебек һ.б. мәгънәләрне белдерәләр һ.б.

Сукмакларга үлән үскәндер бит, Тик учаклар әле исәндер бит – сагынгандыр безне учаклар (Зөлфәт). Җырларның да иң татлысы синдә генә, Уйларның да иң татлысы синдә генә (Г. Афзал). Кайгы, миннән тизрәк кит инде, синең көнең бетте бит инде... (М.Җәлил). Чыкчы, и фикерем кояшы, Китсен өстеңнән болыт... (Г. Тукай).

Кисәкчәләр морфологик яктан төрләнмиләр, синтаксик яктан үзләре ияргән сүз белән бергә җөмлә кисәге составына керәләр. Телдә кулланылышы буенча кисәкчәләр кушымчаларга якын торалар. Кайбер хезмәтләрдә кисәкчәләрне ярдәмлек сүзләр белән кушымчалар арасында торучы тел берәмлеге буларак та билгелиләр.

Кисәкчәләрнең күпчелеге фонетик яктан вариантлаша, алар сингармонизмга һәм тартыклар ассимиляциясенә буйсыналар: гына / генә; кына / кенә; чы / че; сана / сәнә; мы / ме; ла / лә һ.б. Кайбер кисәкчәләр үзләре тагылып килгән сүзгә кушылып язылалар: әйтче, китапмы, дәфтәрме, килсәнәһ.б. Әмма, кушымчалардан аермалы буларак, кисәкчәләр бер генә сүз төркеменә беркетелмәгәннәр, бер үк кисәкчә гадәттә төрле сүз төркемнәре белән килә ала: син генә, китап кына , әйт кенә, матур гына; барыйммы, матурмы, китапмы һ.б. Дөрес, кисәкчәләр арасында аерым сүз төркеменә - фигыльләргә генә беркетелгәннәре дә бар: әйтче, килсәнәһ.б.

Шулай да, кисәкчәләрне башка ярдәмлек сүз төркемнәреннән һәм форма ясагыч кушымчалардан аерып тора торган төп билге семантик якка карый. Алда күрсәтелгәнчә, кисәкчәләр сүзләр арасындыгы грамматик мөнәсәбәтләрне белдермиләр, ә сүзләргә модаль м ә г ъ н ә т ө с м е р е

өстиләр. Шуңа күрә соңгы вакытта кисәкчәләр я р д ә м л е к сүз төркемнәре булган бәйлек һәм теркәгечләрдән аерып, м о д а л ь сүз төркеме буларак өйрәнелә башлады.

§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре.Гына / генә, кына / кенә кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре белән килә, күбрәк ч и к л ә ү, а е р ы п к у ю мәгънәсен белдерә: ул гына (килде), укыды гына (сөйләмәде), бер генә (әйтте). Сыйфат һәм рәвешләрдә билгенең билгеле бер чамасын белдерә, билгене “чикли”: матур гына, аз гына, ямьле генә һ.б.

Илләр күп ул, җирләр күп ул... Ә гомерләр һәркемнең берәү генә(Р.Фәйзуллин). Тик ахырдан гына ара төзәлде, Нурый аз-маз ярдәм иткәләде (Г. Ибраһимов).Тыңладым әкрен генә искәндә бәйрәм көн җилен; Ансы да сөйли тагын: “Бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!” (Г. Тукай). Чишмәгә төшкән сукмакның читләре үлән генә, Вәгъдәм бар сиңа, белмәсен Тик күрше-күлән генә (С.Хәким). Сиңа кайткач кына, туган ягым, Күкрәгемә шатлык сыймады (Р. Биктимеров).

Чикләү мәгънәсен белдереп, кисәкчә вазыйфасында тик теркәгече дә килә ала:

Күрдем мин гомремдә күңелле якларны, Яраткан җырларын ятладым...Тик сине, тик сине, тик сине, туган як, күңлемдә һәрвакыт сакладым (М.Мазунов).

Да / дә, та / тә кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре янында килеп мәгънәне

к ө ч ә й т ә, көчәйткеч кисәкчә мәгънәсендә кулланыла: ул да (килде), беркайчан да, үлсәм дә һ.б.

Туган җирне кайтып бер күрсәм дә, Мин үкенмәм дидем үлсәм дә... (Р. Биктимеров). Олы юлдан яуга киткән чакта Таң җиленнән томан таралды. Авыл башындагы куш наратка Атлар да бит борылып карады (М.Галиев). Үлгәндә дә йөрәк туры калыр Шигыремдәге изге антына... (М. Җәлил). Бу хәбәргә Гәрәй дә тик кала алмады, Казанын, авыруын ташлап, актык көчен җыеп, малай артыннан йөгерде (Г.Ибраһимов).

Мәгънәне көчәйтү өчен аерым очракларда хәтле теркәгече дә кулланыла: Кайтам, кайтам туган якларыма – Талларыма хәтле сагынган (С.Хәким).

Да / дә кисәкчәсе еш кына җыючы теркәгеч вазыйфасында да кулланыла, һәм ул күбрәк җөмләнең тиңдәш кисәкләрен үзара бәйли, терки:

Кайвакыт без шулай яшел чирәм өстенә түгәрәкләнеп утырабыз да, кесәдә ауный-ауный тишелеп беткән иске хатларны, карточкаларны чыгарып, татлыдан татлырак истәлекләргә чумабыз (И.Гази).

Шул ук кисәкчә тиңдәш кисәкләрдән соң кабатланып килгәндә, “аларны бәйләү белән бергә экспрессияне дә арттыра” [Татар грамматикасы, 2004: 408 ], ягъни шулай ук мәгънәне көчәйтә. Мәсәлән: Сания үзе дә, аның ире Зиннур да Клара өчен бик кулай кешеләр булып чыктылар (Ә.Еники). Астагы халык спектакльнең соңгы моментында аһ орып утырды. Хәмдия дә, көтүче Бакый да ... кызганыч иде (М.Мәһдиев).

Да / дә кисәкчәсе шарт фигыль белән килгәндә кире шарт мәгънәсен белдерә: Чикләнсә дә гомер, яшьлек безнең эзсез сүнә, диеп уйлама... (М.Җәлил).

Дыр / дер, тыр / тер, әллә кисәкчәләре б и л г е с е з л е к, и к е л ә н ү, гөман кылу төсмерләрен белдерәләр. Дыр / дер кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре белән килә һәм сүзгә кушылып языла: артисттыр (ул), килгәндер, яхшыдыр, әйткәндер һ.б.

Ул Йөрәк-тау гади тау түгелдер, Йөрәгедер туган төбәкнең... (Г.Зәйнәшева). Кулъяулыгы аның белән бергә Күп мәртәбә утка кергәндер... (М.Фәйзуллина).

Әллә кисәкчәсе шулай ук билгесезлек төсмерен белдерә: Киек казлар кыйгылдаша, Сау бул, якташ, диләрдер; Әллә кайтыр, Әллә кайтмас Безнең башлар диләрдер.

Бит, ич, ла, ласа, лабаса кисәкчәләре р а с л а у, ы ш а н д ы р у, ы ш а н у төсмерләрен белдерәләр: әйттем бит, күргәнсең ич, сөйләде ласа һ.б.

Ә син мине алдагансың ич: өзелер хәлгә җиткән гомеремне син Җаның белән ялгагансың ич! (Х.Туфан). Өскә үсмәсен дип баш ботагымны киссәң, мин бит як-якка үсәм (Р.Харис). Синең дә бардыр, күрәсең, Әрнүләр җәлләүләрең. Яшьләрең юа лабаса Күзеңнең зәңгәрләрен (Х.Туфан). Әйтерсең лә сары тәңкә булып, Каеннардан көзге моңнар ява (Ф.Зыятдинова).

Мы / ме, мыни / мени кисәкчәләре төрле сүз төркемнәренә ялганып, сорауны белдерәләр: синме, яңгырмы, кармы, матурмы, килдеме ~ килдемени һ.б.

Синме, минме гаепле соң, нәрсә булды язмышка... (Г.Зәйнәшева). Китәсез дә мени, китәсез дә мени, Китәсез дә мени, аккошлар? (Р.Фәйзуллин). И, телем, синдә нәфислек Чишмәсе кибәрмени. Гасырлар сиңа тимәде, Дәверләр тиярмени(Х.Туфан).

Мисаллардан күренгәнчә, мы / ме, мыни / мени кисәкчәләре күпчелек очракта үзе ияргән сүзгә кушылып языла, бары да / дә кисәкчәсе белән килгәндә генә мыни / мени кушымчасы аерым языла.

Сорау кисәкчәләре әллә, соң кисәкчәләре белән дә килергә мөмкин. Мәсәлән: китәсезме әллә?, киләсезме әллә? һ.б.

Әллә, соң кисәкчәләре аерым языла, әллә кисәкчәсе гадәттә үзе ияргән сүздән соң килә, аерым очракларда алдан да килергә мөмкин: китәсезме әллә? Әллә китәсезме?

Чы / че, сана / сәнә, әле, инде кисәкчәләре гадәттә боерык фигыльләргә ялгана, һәм сорау, үтенү мәгънәләрен белдерә: әйтче, әйт инде, әйт әле, әйтсәнә һ.б.

Бер йөзең күрсәтсәнә, тугъсын гүзәл көннәр минем; Чәчкәләр атсын өмид бакчамда ал гөлләр минем (Г. Тукай). Әйтче нидән шулай яшь егетләр Гөл сибәләр синең алдыңа? (Н. Исәнбәт).Өйлән әле син, Нурислам, дөньясын тетрәтеп туй ясыйк әле (Т.Миңнуллин). Таң алды... Син кер инде! Тиздән кояш чыгар, кер, Әминәм, йокың калмасын! (Һ.Такташ).

Ук / үк кисәкчәсе көчәйтү һәм тизлек төсмерен белдерә: үзең үк, кайткач ук, алтыда ук һ.б.

Рамазан картның каушавы чал төк баскан битенә үк чыккан иде (Г. Ахунов). Ә иртәсен сәгать алтыда ук безнең капка төбенә пар атлар җиккән ике тарантас килеп туктады (Ә.Еники). Бүгенге кичне нилектән шулай түземсезләнеп көтүен ул теге көнне үк сөйләгән иде (Г. Бәширов).

ЯРДӘМЛЕК СҮЗ ТӨРКЕМНӘРЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘКЛӘРЕ.

БӘЙЛЕКЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.

1. Бәйлек, бәйлек сүз, ярдәмче исем аерылып күрсәтелә.

2. Нинди килешне таләп итүе билгеләнелә.

3. Бәйлекнең грамматик мәгънәсе ачыклана.

ТЕРКӘГЕЧЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.

1. Теркәгечнең төркемчәсе.

2. Җөмләдәге функциясе.

3. Теркәгеч, теркәгеч сүз, мөнәсәбәтле сүз аерып күрсәтелә.

КИСӘКЧӘЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.

1. Мәгънә төсмере.

2. Язылышы.

 

Илһам гадәттәгечә эшләп йөрде. Яхъя белән очрашсалар, бер-берсен күрмәмешкә салышып үттеләр... Рәкыйпов аларның әле берсен, әле икенчесен чакыртып туйганнан соң, шундый нәтиҗәгә килде: боларның беркем дә белми торган шәхси ачулары бар, әмма ни берсе, ни икенчесе моны әйтергә теләми. Шаһзаманов – колхозның Үрнәк Кешесе, үз гомерендә эчеп, тәртип бозып йөргәне юк. Шуңа күрә капитан аларны соңгы мәртәбә күзгә-күз очраштырырга булды. Әгәр конфликтның төп сәбәбен әйтсәләр, Шаһзаманов Хаковтан гафу үтенсә, тегесе кичерсә, бәлки эшне иптәшләр судына гына бирермен дип уйлады ул (Ф. Садриев).

Белән – бәйлек, баш килешне таләп итә, бергәлек мәгънәсе;

әле...әле – теркәгеч, тезүче теркәгеч, (бүлүче), җөмлә кисәкләрен бәйли;

соң – бәйлек, чыгыш килешен таләп итә, вакыт мөнәсәбәтен белдерә;

дә - көчәйткеч кисәкчә, аерым языла;

әмма – тезүче теркәгеч, каршы куючы, тезмә кушма җөмләдәге җөмләләрне терки;

ни...ни – тезүче теркәгеч (җыючы), җөмлә кисәкләрен бәйли;

әгәр – ияртүче теркәгеч, иярчен шарт җөмләне оештыруда катнаша.

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.

БӘЙЛЕК БУЕНЧА:

1. Ярдәмлек сүз төркемнәренең мөстәкыйль сүзләрдән аермасын искә төшерегез.

2.Бәйлек сүз төркемене лексик-семантик, морфологик, синтаксик яктан характерлагыз.

3. Бәйлекләрнең грамматик яктан төркемчәләрен атагыз, мисаллар китерегез.

4. Бәйлекләрнең грамматик мәгънәләрен (сүзләр арасында нинди мөнәсәбәтләрне белдерүен) истә калдырыгыз. Күпмәгънәле бәйлекләрнең (белән, өчен һ.б.) мәгънәләрен атап күрсәтегез.

5. Бәйлек сүзләр турында төшенчә бирегез.

6. Бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәрне характерлагыз.

ТЕРКӘГЕЧ БУЕНЧА:

1.Теркәгечләргә ярдәмлек сүз төркеме буларак, семантик, морфологик һәм синтаксик яктан гомуми характеристика бирегез.

2. Бәйлек һәм аермасы арасындагы уртак һәм аермалы якларны күрсәтегез.

3. Тезүче теркәгечләр һәм аларның төркемчәләрен атап күрсәтегез, морфологик һәм синтаксик яктан характерлагыз.

4. Ияртүче теркәгечләр турында төшенчә бирегез, аларның составын истә калдырыгыз.

5. Мөнәсәбәтле сүзләр асылда с и н т а к с и к к а т е г о р и я дигәнне сез ничек аңлыйсыз?

КИСӘКЧӘ БУЕНЧА:

1.Модаль сүз төркеме буларак кисәкчәләргә гомуми характеристика бирегез. Кисәкчәләр нинди м ә г ъ н ә т ө с м е р л ә р е н белдерәләр?

2. Кисәкчәләрнең кушымчалар һәм ярдәмлек сүз төркемнәре (бәйлек, теркәгеч) белән охшашлыгын һәм аермасын күрсәтегез.

3. Кисәкчәләрнең мәгънә буенча төркемчәләрен, аларның составын истә калдырыгыз, мисаллар китерегез.