Югары уку йортлары љчен дђреслек

 

Ф.М.Хисамова

 

ТАТАР ТЕЛЕ

МОРФОЛОГИЯСЕ

Югары уку йортлары љчен дђреслек

  Казан «Мәгариф» нәшрияты

Хисамова Ф.М.

ISBN 5-7761-1461-6   Югары уку йортлары өчен төзелгән бу дәреслек озак еллар дәвамында Казан…

М орфология

М о р ф о л о г и я сњзлђрнећ тљзелешен, тљрлђнешен, сњз тљркемнђрен џђм аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнђ. С и н т а к с и с сњзтезмђлђрне џђм ќљмлђлђрне, аларныћ тљзелешен, ясалыш џђм… Морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз џђм сњз­лђр тљрлђнгђндђ барлыкка килђ торган џђртљрле сњз фор­малары. Тел…

МОРФЕМИКА

И с к ә р м ә: Гомуми морфология буенча ић соћгы елларда чыккан хезмђтлщрнеж берсендә, мђсђлђн, морфологиянећ љйрђнњ объекты… Димђк, морфологиянећ љйрђнњ предметы булган тел бе­рђмлеклђре катлаулылык… Ђгђр тел берђмлеге бер сњз кысасыннан чыгып, икенче сњз белђн бђйлђнешкђ керђ, ягъни ике сњз арасында ачыклаулы…

СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.

Морфологик ысул белђн ясагыч кушымчалар ярдђмендђ яћа сњз­лђр ясала, шућа књрђ аны кайбер хезмђтлђрдђ к у ш ы м ч а л а у (аффиксация) ысулы дип… Исем ясагычлар: а) исемнђн исем ясый торган типик кушымчалар: -чы/-че… Сыйфат ясагыч типик кушымчалар: -лы/-ле (баллы, тђм­ле, ямьле); -сыз/-сез (ямьсез, тозсыз, юлсыз); -гы/-ге (кышкы,…

Килешнећ грамматик мђгънђлђре.

Килеш категориясенећ эчке ягы, ягъни г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е тљрле килештђ килгђн исемнђрнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре нигезендђ… Грамматик хезмђтлђрдђ килеш формалары белдергђн бу гомумилђштерелгђн мђгънђлђр… С у б ъ е к т мљнђсђбђте, субъект мђгънђсе эш яки хђл шул предметка яки затка караганны белдерђ, ягъни эш-хђл исем…

Тартым категориясе.

Тартым белђн тљрлђнеш парадигмасы љч затта, берлектђ џђм књплектђ килђ:   Берлек Књплек

Исемнђрнећ ясалышы..

§ 40. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн исем ясалышы. Сњз ясагыч кушымчалар ярдђмендђ исемнђр тљрле сњз тљр­кемнђреннђн: икенче бер и с е м н ђ н,… Исемнђн исем ясагыч кушымчалар: -чы/-че кушымчасы – продуктив кушымча, хђзерге кљн­дђ дђ исем ясалышында катнаша: нефтьче, компьютерчы, сђясђтче…

Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.

а) фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлне њтђњ љчен кирђк булган к о р а л мђгънђсендђге исемнђр: кљрђ-к, та­ра-к, илђ-к, ур-ак џ.б.; ә) эшнећ нђтиќђсен белдергђн исемнђр: сыз-ык, телђ-к, бњл-ек, кис-ђк,… б) эш-хђлнећ урынын белдергђн исемнђр: тор-ак, ят-ак, кышла-к, бат-как џ.б.;

Сыйфатларныћ ясалышы.

§ 48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы. Татар телендђ сыйфатлар књбрђк ясагыч кушымчалар ярдђмендђ, ягъни м о р ф о л о г и к ысул белђн ясалалар. Башка сњз ясалыш ысуллары, ђйтик сњз кушу ысулы, морфологик-синтаксик ысул (конверсия) сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ артык кићђйтеп књрсђтелњгђ карамастан, телебездђ андый кић чагылыш тапмаган.

Ясалма сыйфатлар тљрле кушымчалар ярдђмендђ исем­нђн, фигыльдђн џђм кайбер башка сњз тљркемнђреннђн ясалалар.

Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.

-лы/-ле кушымчасы тњбђндђге сњз ясалыш мђгънђлђренђ ия булган сыйфатлар ясый: а) исемнђргђ кушылып, шул предметныћ кемгђдер яки нђрсђгђдер караганлыгын… ә) бер предмет белђн икенче предмет арасындагы мљ­нђсђбђтне, ягъни бер предметныћ икенчесендђ табылуын ућай…

САН

§ 52. Гомуми мђгълњмат.Гомуми л е к с и к мђгънђсе буенча сан предметларныћ с а н ы н, д а н ђ и с ђ б е н бел­дерђ. Санныћ аерым тљркемчђлђре шулай ук предметларныћ санау буенча тђртибен, якынча санын, сан буенча тигез љлешлђргђ бњлњне џ.б. белдерђ ала: ун китап, егерменче йорт, унбиш­лђп кеше, икешђр алма.

Саннарныћ телдђ тљп л е к с и к м а я с ы, ягъни тамыр саннар књп тњгел, бу яклап алар ябык система тђшкил итђлђр:

б е р ђ м л е к л ђ р н е белдергђн саннар: бер, ике, љч, дњрт, биш, алты, ќиде, сигез, тугыз;

д и с т ђ л ђ р н е белдергђн саннар: ун, егерме, утыз, кырык, илле, алтмыш, ќитмеш, сиксђн, туксан.

Болардан тыш сан исемнђренђ йљз, мећ сњзлђре џђм миллион, миллиард кебек алынма берђмлеклђр керђ. Тарихи рђ­вештђ ун мећ мђгънђсен белдергђн тљмђн (тњмђн) сњзе кулланыла.

Саннарныћ калган љлешен шул ук саннардан ясалган к у ш м а џђм т е з м ђ саннар тђшкил итђ: унике, унбиш, егер­ме бер, мећ бер йљз егерме ике џ.б.

Сан сњз тљркеменећ я с а л ы ш ы шулай ук њзенчђлекле. Алар бары тик њз эчлђрендђге сњзлђрдђн генђ төзелә. Мђсђлђн: унбиш, мећ тугыз йљз алтмыш ике, сиксђн тугыз џ.б. Дљрес, тарихи рђвештђ дистђ саннарыныћ ясалышында тљрле тел элементларыныћ катнашуы сизелђ. Ђйтик, алтмыш (алты + мыш), ќитмеш (ќиде + меш), сиксђн (сигез~сђкиз + ђн) џ.б. Ђмма -мыш, -ђн(-ан) кисђклђрен галимнђр борынгыда шулай ук дистђне, ягъни ун тљшенчђсен белдер­гђн дип саныйлар. Сан исемнђренђ шулай ук чирек, ярты, ярым сњзлђре дђ кертелђ. В.Н.Хангилдин аларны љлешлеклђр дип атый [Бу турыда карагыз: Хангильдин, 1954: 123 ].

М о р ф о л о г и к яктан татар телендђ саннар, башка тљр­­ки теллђрдђге кебек њк, тљрлђнми торган сњз тљркеме. Чљн­ки алар предметларныћ санын, данђ исђбен белдер­гђн хђлдђ, књбрђк исемне ачыклап килђлђр, џђм андый сњз тез­мђлђрдђ саннар килеш белђн дђ, т а р т ы м яки с а н бе­лђн дђ тљрлђнмилђр: ике китап, ике китапны, ике китабым џ.б. Биредђ аеруча сан белђн ачыкланган исемнђрнећ, предметныћ књплеген белдерњлђренђ карамастан, књплек сан кушымчаларын алмаулары њзенчђлекле: љч китап, ике йљз китап, мећ китап џ.б. Типологик яктан, рус телендђ, мђсђлђн, сан белђн ачыкланган исемнђр килеш, сан белђн тљрлђнђлђр, ягъни сан саналмышы белђн ярашып килђ: два ученика, двухуче­ников, двум ученикам џ.б.

Сљйлђм эчендђ саннар ике очракта исемнђр кебек килеш, тартым, сан белђн тљрлђнгђн хђлдђ кулланылалар:

а) абстракт саннарны белдергђндђ: ике икећ дњрт була; унбиш љчкђ тигез бњленђ џ.б.; Корпуслары ќиде генђ ђле. Ќитђр бер кљн ќитмешќидегђ (С.Хђким).

б) саналмышы тљшеп калып, исемлђшкђндђ: Кулымда ике алма, берсенал, берсеналма! Бер тауда ун чишмђ унысы ун тљстђ (С.Хђким).

С и н т а к с и к яктан саннар исем белђн бирелгђн кисђкне ачыклап, аергыч вазифасын башкаралар:

Ишек катында мине берьюлы икехатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов). Ђй ул беренчечирђмнећ яшеле књренње! Шактый књшеккђн књћелдђ љметлђр терелње! (М.Фђйзуллин). Ана алты кызыныћџђркайсына икешђрмендђрђзер­лђп куйган (Ш.Галиев).

Сирђгрђк, саннар ќљмлђдђ фигыль белђн белдерелгђн сњз­не ачыклап хђл булып та килђлђр: Ђтинећ мондый чагын беренчекњрњем иде (А.Гыймадиев). Егет икесљйлђмђс (мђкаль). Сан тљркемчђлђре арасында ќ ы ю с а н ы кагыйдђ буларак фигыльгђ иярђ џђм хђл булып килђ: Без кинога икђњбардык. Алар бњлмђдђ љчђњторалар. Синтаксик яктан саннар исемгђ яки фигыльгђ турыдан-туры да иярђлђр: љчкитап, унукучы, беренче књрдем, лђкин ешрак алар њз­лђре ияргђн сњзгђ тљрле санау берђмлеклђре аша бђйлђнђлђр. Исемгђ ияргђн вакытта саннар баш, данђ, нљсхђ, аршин, метр, чакрым кебек санау берђмлеклђре белђн килђ: биш баш сарык, ике баш сыер терлеге, алты данђ китап, беренче нљсхђкулъязма, ун чакрым юл џ.б.

 

Ќитмеш чакрым ќирне, џай, њттек без,

Бер књрешер љчен килдек без... (ќыр).

 

Фигыльне ачыклаганда сан янында књбрђк кат, кабат, тапкыр, мђртђбђ кебек сњзлђр килђ: Ќиде кат њлчђ, бер кат кис (мђкаль). ...Њзебез љчен дњрт кат чњкеч суксак, Сезнећ љчен биш кат суктык без! (Џ.Такташ). Лђкин белђмен мин бер бљренећ Ике кабат чђчкђ атмавын... Књпме ашкынса да бер дулкынныћ Ике тапкыр ярны какмавын, Искђн ќилнећ кире кайтмавын белђмен мин... (М.Кђрим).

§ 53. Сан тљркемчђлђре.Мђгънђлђре џђм грамматик бил­гелђре буенча саннар тњбђндђге лексик-грамматик тљр­кемчђлђргђ бњленђлђр: м и к ъ д а р с а н ы, т ђ р т и п с а ­н ы , б њ л е м с а н ы , ч а м а с а н ы, ќ ы ю с а н ы.

1. Микъдар саннары бернинди љстђмђ кушымчалар алмыйлар, предметларныћ микъдарын белдереп, гадђттђ, исемне ачыклап килђлђр: Ишек катында мине берьюлы ике хатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов). Бер-бер артлы ике станок тигез ритм белђн ходка китте (К.Нђќми). Бала-чага алты ќан:Ђхмђт, Нђќип, Закирќан (Ђ.Фђйзи). Аерылыр чак ќитђ, дусларым, Сизелмђде ун ел узганы (С.Сљлђйма­нова).

Ярты, чирек сњзлђре дђ микъдар саннарына керђ: Нигђ ярты гына бит булса да хат язып салмыйсыћ? (А.Гыйлђ­ќев). Џђм менђ чирек гасырбуе – йљрђк тњремдђ йљрткђн ђлеге сорауга ќавап алу вакыты ќитђ кебек (М.Хђсђнов).

Микъдар саннары контекстта исемлђшеп килђлђр џђм исемнђр кебек тљрлђнђлђр: Егерме алтыны савып, егерме алты баштан сљтне тапшырасыћ (А.Гыйлђќев). Мондый авылларны без йљзне њттек (А.Гыйлђќев). Бик ућган безнећ бакчачы бабай, Яше њзенећ туксанда бугай (М.Ќђлил).

Абстракт саннарны белдергђндђ дђ микъдар саннары к и л е ш, т а р т ы м кушымчаларын алып тљрлђнђлђр. Бу – тњбђн­дђге очракларда мљмкин:

а) тљрле математик гамђллђрдђ џђм сан тљшенчђсен абстракт мђгънђдђ кулланганда: Тугыз љчкђтигез бњленђ. Биш бишећегерме биш була џ.б. Малай чакта йоклап китђр љчен саный идем йљзгђ, мећгђчђ... (З.Мансуров);

б) сђгатьне, айныћ кљннђрен, кешенећ яшен џ.б. белдергђндђ: Минем ђти эшкђ иртђнге алтыда китђ, кич сигездђ кайта (А.Гыймадиев). Сђгать алты. Хђят апаныћ сменасы бњген ќидедђ (К.Нђќми). Алтысында тулган ай – Язгы ташу суга бай (ђйтем). Хђтерлим мин ђле бњгенгедђй Сентьябрнећ береќиткђнне (Ђ.Мљэминова);

в) микъдар саннары килеш кушымчалары һәм бәйлекләр ярдђмендђ фигыльгђ ияреп килђлђр: Књрде Иргали: юл икегђаерылган, акыллы мал шућа туктаган икђн (М.Хђсђнов). Тимђ! Сђгать љчнесукты: Иртњк торып, Ќиде белђнэшкђ киткђн ђти кайтыр (Ђ.Фђйзи).

Микъдар саннарына шулай ук вакланма саннар да кертеп карала: икедђн љч, уннан бер, љчтђн ике. Бу саннар ясалышы буенча тезмђ саннарга карый: беренче сан чыгыш килеше формасы аша икенче санга бђйлђнђ, грамматик хезмђтлђрдђ аларны љ л е ш с а н н а р ы дип тђ атыйлар.

2. Тђртип саннары -ынчы/-енче (-нчы/-нче) кушымчалары белђн ясала џђм предметларныћ сан буенча тђртибен белдерђ: бишенче кат, егерменче бњлмђ, беренче кљн џ.б.

Тђртип саны књбрђк предметны ачыклый џђм ќљмлђдђ аергыч булып килђ:

Сугышныћ икенче кљнендђ њк мића повестка килде (Н.Дђњли). Беренчетау... Анда ятмый томан, Њз вакытында шаулый яз анда (С.Хђким).

Башка сан тљркемчђлђреннђн, аерым алганда микъдар саннарыннан аермалы буларак, тђртип саны ачыклаган исем књплектђ дђ килђ ала: Бу вакытта инде кояш баеп, књктђ беренче йолдызлар књренђ башлаган була (С.Хђким).

Саналмышлары тљшеп калганда, тђртип саннары исемлђшеп килђлђр: Унынчынытутыргач та килгђн идем, џаман фермада (А.Гыйлђќев). Ђ икенчесе – бер карауда љнсез итђрлеге – яшь, књп дигђндђ егерме ќиде яшьлђр тирђседер (М.Хђсђнов). Беренчелђр белђн килђм сентябрьдђ, Майда китђм унынчыларбелђн бергђ (Э.Мљэминова). Беренчелђр мине сагындыра, Беренчелђрминем истђ гел... (С.Хђким).

Сирђгрђк тђртип саны фигыльне ачыклап та килђ: Ђтинећ мондый чагын беренче књрњем иде (А.Гыймадиев).

3. Чама саны предметларныћ якынча санын, чамалап ђйтњне белдерђ, џђм морфологик юл – -лап/-лђп кушымчасы белђн ясала: унбишлђп студент, унлапкеше, егермелђп кљн џ.б. Чама саны шулай ук нигездђ исемгђ ия­реп, исемне ачыклап килђ: Бер чебеш, унлап-унбишлђп узганнан соћ шундый ук љтелгђн койрыклы тагын бер чебеш. Фу, бљтенлђй кђефен боздылар кызныћ... (Ф.Хљсни).

Ђмма контекстта чама саны књбрђк с и н т а к с и к ю л белђн, ягъни њзара якын торган саннарны кабатлау юлы бе­лђн ясала: ике-љч кеше, дњрт-биш китап, ун-унбиш укучы џ.б.

Ќиде-сигез чакрым араны ќил уйнатып кына уздылар (М. Хђсђнов). Шул турыда аз гына – биш-алты сњз сљйлим ђле, Гадђтемчђ аз гына ќырлыйм ђле, кљйлим ђле (Г.Тукай).

Санны якынча, чамалап ђйткђндђ аћа шулай ук књплек кушымчасы ялгана: сђгать ќиделђрдђ, яшеутызларда џ.б.

Ул кљнне кичке тугызларгакадђр мђк­тђп­тђ булдык (А.Гыймадиев).

4. Бњлем саны сан нигезенђ -ар/-ђр, -шар/-шђр кушымчалары ялганып ясала, џђм предметларны сан буенча тигез љлеш­лђргђ бњлњне белдерђ: љч-ђр китап, ике-шђр дђфтђр, ун-ар сум џ.б.

– Юк, џђр агайныћ баш тњбђсендђ икешђр, љчђр тургай эленеп тора бугай, – дидем (Г.Бђширов). Ул вакытта инде йортлар егермешђр катлы џђм тљрле тљстђ булырлар (А.Гый­мадиев). Берсе артыннан берсе љчђр, дњртђрбулып керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар (Г.Бђширов).

Мисаллардан књренгђнчђ, бњлем саны књбрђк исемне ачыклый, фигыльне ачыклаганда исђ кат, мђртђбђ, тапкыр сњзлђре белђн кулланыла: икешђр кат яздырды; љчђр мђр­тђбђ сљйлђтте џ.б.

Тартык авазга беткђн сан нигезлђренђ -ар/-ђр кушымчасы, сузыкка беткђн саннарга -шар/-шђр кушымчасы ялгана: бер-ђр, ике-шђр, љч-ђр, дњрт-ђр, биш-ђр, алты-шар џ.б. Сљйлђм телендђ бу кушымчаларны бутап ђйтњ дђ бар: берђр ~ берешђр, љчђр ~ љчешђр џ.б. Лђкин бу ђдђби нормага туры килми. Ђдђби телдђ бары тик сиксђн, туксан саннарына гына, тартыкка тђмамланган булсалар, -шар/-шђр (-ышар/-ешђр) кушымчалары ялгана: сиксђн-ешђр, туксан-ышар.

Бњлем саны кушымчасын шулай ук -ар-лап/-ђр-лђп, -шар-лап/-шђр-лђп рђвешендђ катлауландырып ђйтњ дђ бар: икешђрлђпбасыгыз, дњртешђрлђптезелегез; дђфтђрне дњртђрлђпљлђштек џ.б.

5. Ќыю саны сан нигезенђ -ау/-ђњ кушымчасы ялганып ясала џђм предметларны сан буенча бергђ ќыйнап ђйтњне белдерђ. Бу сан тљркемчђсенећ њзенчђлеге шунда, ул, башка саннар кебек њк, предметларныћ санын белдерђ, ђмма ќљм­лђдђ књбрђк фигыльгђ ияреп килђ: љчђњ килдек, бишђњ кайттык; яки њзе ќљмлђдђ хђбђр вазифасын башкара: без – ќи­дђњ; тљркемдђ студентлар унау.

Татар телендђ ќыю саннарыныћ мондый њзенчђлегенђ В.Н.Хангилдин игътибар итђ: «Лђкин шунысы характерлы, ќыю саннары, сњз тезмђсендђ грамматик яктан фигыльгђ бђйлђнњлђренђ карамастан, њзлђре бђйлђнгђн фигыль белђн белдерелгђн эшнећ санын да, кабатлануын да аћлатмыйлар, бђлки шул ќљмлђдђге нинди дђ булса исем белђн белдерелгђн предметныћ санын аћлаталар... Димђк, аларныћ фигыльгђ бђйлђнњлђре грамматик бђйлђнеш булып кала. Семантик яктан исђ алар, џаман да исемгђ йә исем алмашлыгына бђйлђнеп, предметныћ микъдарын белдерђлђр» [Хангильдин, 1954: 132–133 ].

Телебезнећ њзенчђлеген шулай нечкђ тотып алган бу галимнећ фикерлђренђ љстђп тагын шуны ђйтергђ мљмкин, ќыю саны шул рђвешле кулланылып, књпмедер дђрђќђдђ санны предметлаштырып белдерђ, сан белђн бергђ бу очракта предметлар, затлар да белдерелђ. Телдђ кулланылышына игътибар итик:

Кыйгач кашым, Асыл ташым, Йоклаек икђњ... (Дђрде­мђнд). Ќитђклђшеп икђњ бара, Эзлђренђ ак кар ява... (С.Сљ­лђйманова). Безнећ љйдђ без ќидђњ: Безнећ песи – ќиденчесе(Г.Тукай).

Чама санын белдерђ торган -лап/-лђп кушымчасы бњлем санына љстђмђ рђвештђ ялганган кебек (икешђрлђп, љчђр­лђп), ќыю саннарына да ялганып килђ: икђњлђп башкардык, љчђњлђпкилдек џ.б.

§ 54. Санныћ башка сњз тљркемнђренђ мљнђсђбђте. Алда књргђнебезчђ, сан исемнђре телдђ предметларныћ гади санын гына белдереп калмыйлар, аларныћ кулланылышы шактый књптљрле џђм катлаулы: абстракт саннарны белдергђндђ яки исемлђшкђндђ, мђсђлђн, тљрле грамматик кушымчаларны алалар, сан тљркемчђлђре санауныћ тљрле якларын, тљсмерлђрен чагылдыралар џ.б.

Болардан тыш, бик борынгы тел књренеше буларак, сан исемнђре башка сњз тљркемнђре белђн дђ шактый тыгыз мљнђсђбђттђ торалар, ягъни саннар сљйлђмдђ тљрле сњз тљр­кемнђрен алыштырырга џђм тулысынча аерымланып, башка сњз тљркеменђ књчеп китђргђ дђ мљмкин. Бу яктан телдђ ае­руча сљйлђм эчендђ бер саныныћ кулланылышы њзенчђ­лекле:

1) бер саны туры њз мђгънђсендђ кулланыла, и с е м н е яки ф и г ы л ь н е ачыклый: Гази бњтђн бер сњз дђ ђйтмђде (М.Хђсђнов). Бакчагызныћ бер алмасын Татып карыйсым килде (Зљлфђт). Тђрђ­зђ­лђр ачып бер сызгырдым... (С.Хђким);

2) вакытлыча исемлђшђ: Колак тљбећђ берне кундырсам, биш булыр... (А.Гыймадиев);

3) бер саны билгесезлек тљсмерен белдереп, билгесезлек артикле вазифасын башкара: Књк арасында кояш књк ялтырарсыћ бер заман(Г.Тукай). Ерактагы моћлы бер кљй булып Ишетелсђк иде џаман да (Зљлфђт). Шул ук вазифада берђр бњлем саны да килђ: Моныћ љчен аћа берђрякты хатирђне, берђршатлыклы вакыйганыкњз алдына китерергђ кирђк иде (М.Хђсђнов).

Билгесезлекне белдергђндђ бер саны кабатланып та килђ: Ђгђр басса сине бер-бер заманны Еламый йомшамас хђсрђт вђ кайгы... (Г.Тукай);

4) юклык алмашлыгы мђгънђсендђ кулланыла: Бер ќир­дђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк андый урманнар (Џ.Такташ).

Бер саны ќыю саны формасында билгесезлек алмашлыгына књчә: ...Ялкынланган йљрђгемђ берђњбик якын кебек (Ф.Кђрим). Берђњ...Борын очын кулына кысып, Сњгенеп узды кышкы салкыннан (Џ.Такташ).

Шушы берђњ формасына аналогия рђвешендђ булса кирђк, аеруча шигъри телдђ, алда књрсђтелгђнчђ, икђњ сњзе дђ кулланыла: Язгы ташуларда Аккан бозга басып, Икђњ килђ елга буйлатып... (К.Нђќми). Бу икђњгђ тђћре биргђн бертигез зур мђртђбђ: Берсе уйный књк йљзендђ, берсеуйный сђхнђдђ (Г.Тукай). Ђмма бу соћгы очракны конверсия књренешенђ кертеп булмый, мђгънђсе буенча ул вакытлыча исемлђшњгђ якын тора;

5) чыгыш килеше формасында бер к е р е ш с њ з (модаль сњз) булып килђ: Бердђн, кызыныћ укытучы булып китњен, ђлбђттђ дђрђќђ саный (Ф.Хљсни);

6) бњлњче теркђгеч буларак кулланыла: Књз язмыйм: бер гљмбђгђ, беркызларга, бер егетлђргђ карап алам... (Ш.Га­лиев);

7) конверсия ысулы белђн рђвеш ясала: Бергђ эшлибез, бергђ укыйбыз;

8) кушма џђм тезмђ рђвешлђр ясала: берьюлы, бердђн-бер, бер-бер артлыџ.б. Бер-бер артлы ике станок тигез режим белђн ходка китте (К.Нђќми); Ишек тљбендђ мине берьюлы ике хатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов). Бердђнбер баланы љф-љф итеп кенђ торалар (Ш.Галиев);

9) бер саны тљрле формаларда кабатланып, исем яки алмашлык сњз тљркеменђ якын торган субстантив сњзлђр ясый: бер-беребезне, бер-беребезгђ џ.б.

Бер-беребезгђ ничек охшаганбыз, Икебез дђ соры шинельле (Џ.Такташ).

Мећсаны исеме телдђ шулай ук тљрле мђгънђлђрдђ кулланыла:

а) кабатланып килеп књлђм-чама рђвеше мђгънђсен белдерђ: ...Сый-хљрмђт љчен мећ-мећ рђхмђтлђрен ђйтеп, битен сыпыргандай итте (М.Хђсђнов);

ә) тљрле бђйлеге белђн кулланыла, шулай ук бик књп рђ­вешенђ синоним булып килђ: Башына мећ тљрле уй кил­де џ.б.

Белемегезне тикшерегез

1. Сан сњз тљркеменђ билгелђмђ бирегез, аныћ лексик-семантик, морфологик, синтаксик њзенчђлеклђрен билгелђгез.

2. Сан сњз тљркеменећ лексик составы, ясалыш џђм кулланылыш њзенчђлеклђре турында сөйләгез.

3. Сан тљркемчђлђрен атап књрсђтегез џђм џђр тљркемчђнећ ясалышы, семантикасы, кулланылыш њзенчђлеклђре турында тулы мђгълњмат бирегез:

а) микъдар саннары;

б) тђртип саннары;

в) бњлем саннары;

г) чама саннары;

д) ќыю саннары.

4. Саннарныћ башка сњз тљркемнђренђ књчњ очракларын мисаллар белђн аћлатыгыз.

САН СҮЗ ТӨРКЕМЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.

Җөмлә эчендә сан сүз төркемен тикшергәндә саннарның төркемчәсенә, төрләнү-төрләнмәвенә, кулланылыш үзенчәлекләренә игътибар ителә, ясалыш буенча төре күрсәтелә.

Мәсәлән:

1. Хәнәфи авылга пердседатель булып кайтканда, әнисе алты почмаклы өйдә әле берялгызы яши, һәм ул өй әле рәхәтләнеп егерме ел торырлык иде (В. Нуруллин).

алты – микъдар саны, гади сан, исемне ачыклый, төрләнмәгән; исем белән берлектә тотрыклы сүзтезмә ясалган – алты почмаклы, аергыч функциясе;

бер – микъдар саны, сан исемләшкән сыйфатны ачыклый, төрләнмәгән, җөмләдә хәл составында килә: бер ялгызы;

егерме – микъдар саны, тамырлашкандистә атамасын белдерә, исемне ачыклый, төрләнмәгән, җөмләдә - аергыч;

2. Егерме дүрт өчкәтигез бүленә.

егерме дүрт – микъдар саны, тезмә сан, абстракт, санны белдерә, төрләнгән – баш килештә; җөмләдә - ия;

өчкә - микъдар саны, гади сан, абстракт санны белдерә, төрләнгән – юнәлеш килеше, җөмләдә - кыек тәмамлык.

3. Мин беренче чәчәкләрне эзлим,

Бәлки алар башка төштәдер...

Беренчеләр мине сагындыра,

Беренчеләр минем истә гел (С. Хәким).

беренче - тәртип саны, исемне ачыклап аергыч функциясндә килгән, төрләнми;

беренчеләр – тәртип саны, исемләшкән, баш килештә, һәр ике очракта грамматик ия булып килгән.

Бер чебеш, унлап-унбишләп узганнан соң шундый ук өтелгән койрыклы тагын бер чебеш. Фу, бөтенләй кәефен боздылар кызның, ишле арасына нәрсә тыгып җибәргәннәр бит (Ф. Хөсни).

унлап-унбишләп – чама саны, кабатланып килгән, исемләшкән (унлап-унбишләп чебеш), баш килештә, грамматик ия функциясендә.

 

АЛМАШЛЫК

§ 55. Гомуми мђгълњмат.А л м а ш лы к башка сњз тљр­кемнђре арасында њзенчђлекле урын алып тора. Л е к с и к-с е м а н т и к яктан ул чынбарлык књренешлђрен турыдан-туры атамый, ђ гомуми рђвештђ аларга к њ р с ђ т ђ, и ш а р ђ л и, џђм сљйлђмдђ башка сњз тљркемнђрен а л ы ш т ы р ы п килђ. Бу аныћ атамасында да чагылыш таба.

Татар тел белемендђ «алмашлык» термины беренче башлап М.Корбангалиев џђм Х.Бђдигый тарафыннан язылган «Татар теле сарыфы» дигђн морфология дђреслегендђ кулланыла (1918). Г.Ибраџимов, Ќ.Вђлиди грамматикаларында «алмаш» термины, ђ аћа кадђрге грамматикаларда «замир», «исме замир» терминнары кулланыла.

М о р ф о л о г и к я к т а н алмашлыклар њзлђре алыштырган сњз тљркемнђренећ грамматик билгелђрен алалар. Исемне алыштырган алмашлыклар, мђсђлђн, исем кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр: кем, кемгђ, кемећ, кемнђр џ.б. Зат алмашлыклары тартым белђн тљрлђнмилђр, чљнки алар њзлђре затны белдерђлђр. Сыйфатны, яисђ рђвешне алыштырган алмашлыклар тљрлђнмилђр, аларга бары тик љлешчђ дђрђќђ белдерњ генђ хас: шулай ~ шулайрак, шундый ~ шундыйрак џ.б.

С и н т а к с и к я к т а н алмашлык ќљмлђдђ њзе алыштырган сњзлђр вазифасын башкара, димђк, књптљрле ќљмлђ кисђге булып килђ ала.

Сез – беренче фронтовик (З.Зђйнуллин) – ия; Мондый хђбђрне ишеткђч, халыкныћ шатлыгы эченђ сыймады (М.Галђњ) – аергыч; Юк инде, безнећзаманда кыз урлап китеп, ђллђ каябара алмассыћ (Ф.Хљсни) – аергыч, урын хђле. Бу егетне сезтаныйсызмы? Ул яшь чагында сезнећавылда кљтњ кљтте. Сез аны кыерсытмадыгызмы? (М.Мђџдиев) – и я, а е р г ы ч, т ђ м а м л ы к џ.б.

Шул рђвешле: а л м а ш л ы к – п р е д м е т, з а т, б и л г е мђгънђлђренђ г о м у м и р ђ ­в е ш т ђ к њ р с ђ т е п , и с е м, с ы й ф а т, р ђ ­в е ш, с а н сњз тљркемнђрен алыштыра џђм шул сњз тљркемнђренећ грамматик њзенчђлеклђрен њзендђ чагылдыра торган сњз тљр­кеме.

Сљйлђмдђ башка сњз тљркемнђрен алыштырып, аларныћ мђгънђлђрен гомумилђштереп белдергђнгђ књрђ, алмашлыкларны куллану кирђкмђгђн кабатлаулардан коткара, сљй­лђмне ачык, аћлаешлы итеп формалаштыра.

Бу яктан алмашлыклар аерым сњзтезмђлђрнећ, хђтта ту­лы ќљмлђлђрнећ мђгънђлђрен дђ бик кыска юл белђн алыштырып килергђ мљмкин. Мђсђлђн:

 

Кысса да синдђ ятимлеклђр, фђкыйрьлеклђр мине, –

Изсђ дђ њз ишлђремнђн хур вђ кимлеклђр мине, –

Њтте инде улзаманнар, очтылар шул кош кеби,

Уйласам, улкљннђрем тик кичтђ књргђн тљш кеби...

(Г.Тукай).

§ 56. Алмашлыкларны төркемләү.Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгъ­нђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.

1. Н и н д и с њ з т љ р к е м е н а л ы ш т ы р у л а р ы н а к а р а п, алмашлыклар тњбђндђге тљркемчђлђргђ бњленђлђр:

1. И с е м алмашлыклары.

2. С ы й ф а т алмашлыклары.

3. С а н алмашлыклары.

4. Р ђ в е ш алмашлыклары.

«Татар теле грамматикасы»ныћ II томында [2002: 308–310] алмашлык тљркемчђлђренђ «фигыль алмашлыклары», «теркђгеч алмашлыклары», «кисђкчђ алмашлыклары» дигђн тљркемчђлђр љстђп бирелгђн. Безнећ карашыбызча, бу фђнни яктан бик њк тљгђл тњгел.

Беренчедђн, типологиягђ мљрђќђгать итсђк, бер телдђ дђ «фигыль алмашлыклары» џ.б. дигђн тљшенчђ юк. Тљрки теллђр грамматикаларында да андый књренеш теркђлмђгђн. Рус телендђ, мђсђлђн, исемнђрне алыштырып килгђн алмашлыклар гына махсус сњз тљркеме буларак аерып чыгарыла [Русская грамматика, т. 1,1980:783]. Инглиз телендђ сњз тљркемнђрен алыштыру буенча алмашлыклар икегђ бњлеп карала: и с е м алмашлыклары џђм с ы й ф а т алмашлыклары, ягъни с у б с т а н т и в џђм а д ъ е к т и в алмашлыклар[30].

Икенчедђн, фигыль алмашлыклары дип китерелгђн итњ, нитњ џ.б. сњзлђрнећ нигезендђ -и (-ир) тамырлы ярдђмче фигыль ята, џђм ул телдђ берничђ тљрле грамматик формада кулланыла: иде (ир-де), икђн (ир-кђн), исђ (ир-сђ) џ.б.; итњ – бу фигыльнећ йљклђтњ юнђлеше формасы, хђзерге телдђ ул ярдђмче фигыль сыйфатында тезмђ фигыльлђр ясауда актив катнаша: тђэмин итњ, тђэсир итњ, кабул итњ џ.б. Ђ нитњ, фђлђн итњ – болар ђдђби тел љчен тњгел, ђ сљйлђм теленећ дђ тњбђн стиле љчен генђ хас берђмлеклђр.

Шул ук хезмђттђ шунысы, шуны, шуныћ сњзлђре «теркђгеч алмашлыклары» дип китерелгђн. Алар асылда сыйфатны алыштыра торган књрсђтњ алмашлыкларыныћ тљрлђнеш формалары, чљнки сыйфат алмашлыклары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ.

1. Исем алмашлыклары – гомуми рђвештђ предмет мђгъ­нђсен белдерђлђр. Аларга књбрђк з а т, с о р а у, ю к л ы к џђм б и л г е с ез л е к алмашлыклары керђ: мин, син, ул, без, сез, алар, кем, нђрсђ, њзе, џичкем, џичнђрсђ, ђллђ кем, нђр­сђдер џ.б. Исем алмашлыклары исемгђ хас морфологик категориялђргђ ия була, ягъни алар килешлђр (сез, сезнећ, сезне, сездђн, сездђ) џђм тартым белђн (кемем, кемећ, кеме, кемебез, кемегез, кемнђре) тљрлђнђлђр, берлек џђм књплек санда ки­лђлђр (кем – кемнђр, нђрсђдер – нђрсђлђрдер). Мђсђлђн:

Без акны-караны књрмђстђн, кая басканны белмђстђн, Зђћгђр Чишмђгђ чаптык (Г.Ибраџимов). Айрылып китсђм дђ синнђнгомремнећ таћында мин, И Казан арты! Сића кайттым сљеп тагын да мин(Г.Тукай). Туып-њскђн шушы ќирнећ ямен Алыштырмый икђн џичнђрсђћ... (С.Хђким).

2. Сыйфат алмашлыклары – бу, шушы, теге, ул, шул, андый, мондый, нинди, кайсы, бары, барлык, бљтен, џђммђ, џђр, кайбер џ.б. Гомуми рђвештђ предмет џђм затларныћ билгелђренђ ишарђ итђлђр; сыйфатлар кебек, исемгђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр: бу эш, џђр бала; чагыштыру дђрђ­ќђсе књрсђткечен алып, тљгђл булмаган, якынчарак билге мђгънђсен дђ белдерђ алалар: андыйрак, ђллђ ниндирђк. Контекстта исемлђшеп килђлђр. Мисал љчен:

Џавалар тын торганда, бигрђк тђ тљнге сђгатьлђрдђ чыгып, игътибар белђн тыћласаћ, авылныћ тегеягыннан да, буягыннан да машина гљре ишетелеп тора (Ф.Хљсни). Бер ќирдђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк андыйурманнар (Џ.Такташ). Бљтенболын љстенђ књз књреме ќирне чуарлап, ђллђ никадђр печђнче сибелгђн. Ђле тегендђ, ђле мондакояшка каршы яшен яктысыдай чалгы йљзе ялтырап китђ (Г.Бђширов).

Сыйфат алмашлыкларына мђгънђ ягыннан књрсђтњ, билгелђњ, билгесезлек, сорау алмашлыклары керђ.

3. Сан алмашлыкларына ничђ, ничђнче, ничђлђп, ничђ­шђр, ничаклы, никадђр, књпме кебек сорау алмашлыклары керђ. Алар предмет џђм затларныћ микъдарына, тђртип ягыннан санына ишарђ итђлђр, саннар кебек исемнђргђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр џђм, бик эзлекле булмаса да, сан тљркемчђлђренећ кушымчаларын алалар. Ќљмлђдђ бу алмашлыклар саннар њтђгђн функциялђрне башкаралар – аер­гыч, хђл, хђбђр булып килђлђр.

Ничђ мђртђбђлђр Казанныћ китап кибетендђ очраштык (Г.Бђширов). Ничђ ел тормыйлар балалар Иделдђ џђм Дунай ярында... (Р.Ђхмђтќанов). Моннан соћ ул ничаклы тырышса да, артык сикерђ алмаячак (Ф.Хљсни). Књпмеяу, сугышлар аркылы Син ќићеп чыккансыћ, Ватаным (Р.Вђ­лиев).

4. Рђвеш алмашлыклары ничек, кайчан, кайда, кая, алай, болай, шулай, тегелђй, ђллђ ничек, ничектер, ник, нигђ, берничек, џичничек, беркайда, беркайчан џ.б. эш-хђл яки билге билгесенђ ишарђ итђләр џђм рђвешлђр кебек, фигыльгђ, сыйфатка, башка бер рђвешкђ, хђбђрлек сњзгђ янђшђлек ярдђмендђ бђйлђнђлђр џђм, бик њк эзлекле булмаса да, чагыштыру дђрђќђсе кушымчасы алып, билгенећ билгесен якынчалык тљсмере љстђп белдерђлђр.

Рђвеш алмашлыкларына нигездђ к њ р с ђ т њ, с о р а у џђм б и л г е с е з л е к алмашлыклары керђ.

Абзый, бу турыда њзенећ ќавабын ђллђ кайчан ђзерлђп куйган тљсле, тиз џђм салмак тавыш белђн ќавап кайтарды (М.Ђмир). Болай эшлђргђ аны Сђлим љйрђткђн иде (Г.Гобђй). Кыз ќырлавыннан кайчантуктады, каршыдагы эшелон кайчантавыш-тынсыз гына кузгалып китте, егет моны сизмђде (Ђ.Еники). Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар... Кошлар ђллђ кая китеп югалды (Г.Бђширов).

 

§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:

1. з а т алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар;

2. к њ р с ђ т њ алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шушылай;

3. с о р а у алмашлыклары: кем, ни, нђрсђ, кай, кайсы, кая, нинди, ник џ.б.;

4. б и л г е л ђ њ алмашлыклары: бары, барлык, барча, џђммђ, џђр, џђрбер, џђркем, бљтен, њз;

5. б и л г е с е з л е к алмашлыклары: кемдер, нђрсђдер, кайсыдыр, ђллђ кем, ђллђ нђрсђ џ.б.;

6. ю к л ы к алмашлыклары: џичкем, џичнђрсђ, џичнинди, џичкайчан, беркем, берничек џ.б.;

7. т а р т ы м алмашлыклары: минеке, синеке, безнеке, сезнеке, моныкы, тегенеке, ђллђ кемнеке џ.б.

В.Н.Хангилдин алмашлыкларны сигезгђ – зат, књрсђтњ, сорау, билгелђњ, билгесезлек, юклык, тартым, мљнђсђбђт алмашлыкларына бњлђ. «Татар грамматикасы»нда исђ алар алтыга бњленгђн: зат, књрсђтњ, сорау, билгесезлек, юклык, билгелђњ алмашлыклары. Бу соћгы хезмђттђ алмашлык тљркемчђлђренђ тартым алмашлыклары кертелмђгђн, ђ В.Хангилдин грамматикасында мљнђсђбђт алмашлыклары дип књрсђ­телгђн кем, нђрсђ, нинди, кайсы џ.б. алмашлыкларны њзлђ­ренђ аерым лексик-морфологик тљркемчђ дип танырга нигез юк. Ул яктан алар – шул ук сорау алмашлыклары. Иярченле кушма ќљмлђ составында гына бу алмашлыклар, мөнәсәбәтле сүзләр рәвешендә кулланылалар. Мђсђлђн, Кая карама, шундаэш кайный ќљмлђсендђ кая алмашлыгы (сорау алмашлыгы) ђнђ шундый вазифа башкара.

§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.

Зат алмашлыклары, кагыйдђ буларак, исемне алыштыра џђм, килешлђр белђн тљрлђнеп, књп тљрле грамматик формаларда килгђнгђ књрђ, сљйлђмдђ шактый актив кулланыла. Мђсђлђн:

Бњген минемђти Казаннан кайта. Улмы? Ул мића саплы калач китерђ. Аннары мића читек китерђ, љр-яћа читек (Г.Исхакый). Сез, татарлар, табигать законына каршы килеп, ничек алай ќићел генђ тљрле миллђт кешесенђ ђверелђ аласыз, ђ? (М.Галиев). Яшь чакларныћ усал Алсуларын Такташ белђн бергђ сљйдек без (Х.Туфан).

Морфологик ќђџђттђн зат алмашлыкларына исем категориялђреннђн бары килешлђр белђн тљрлђнњ генђ хас. Сан, ягъни берлек-књплек тљшенчђсе I, II затта кушымчалар белђн тњгел, аерым нигез белђн белдерелђ: мин ~ без, син ~ сез. Ђ тарихи юнђлештђ исђ без, сез алмашлыклары составында борынгы књплек кушымчасы -з булган дип гљман кылына. I, II зат алмашлыклары мин, син килешлђр белђн тљрлђн­гђн­дђ, кушымчаларда кайбер њзгђрешлђр барлыкка килђ:

 

Б.к. мин, син Т.к. минесине

И.к. минемсинећЧ.к. миннђн синнђн

Ю.к. мићасића У.-в.к. миндђ синдђ

 

Тљрлђнеш парадигмасыннан књренгђнчђ, юнђлеш џђм тљ­шем килешлђрендђ фонетик њзгђреш барлыкка килђ (мин + га ® мића, син + га ® сића; мин + не ® мине, син + не ® сине), ђ иялек килеше кушымчасы -ем (мин-ем) тартым кушымчасына аналогия рђвешендђ њзгђргђн дип санала, чљнки иялек килешендђге бу алмашлык џђрчак тартымлы исем белђн кулланыла: минемдђфтђрем, минем ђнием џ.б.

III зат алмашлыгы ултелдђ соћрак, књрсђтњ алмашлыгыннан барлыкка килгђн, ђ аныћ борынгы тамыры дn~in (-ђн/-ин) формасында булган[31]. Килеш белђн тљрлђнгђндђ џђм књп­лектђ III зат алмашлыгыныћ тамыры њзгђрђ:

 

Б.к. ул Т. к. аны

И.к. аныћ Ч. к. аннан (аћардан)

Ю.к. аћа (аћар, аћарга) У.-в.к. анда (аћарда)

 

Парадигмадан књренгђнчђ, урынара килешлђрдђ III зат алмашлыгы берничђ вариантта кулланыла. Кушымчалардагы -р элементы - борынгы юнђлеш килеше калдыгы: аћа ~ аћар ~ аћарга џ.б.

Семантик яктан юнђлеш килешенећ тљрле вариантлары грамматик синонимнар рђвешендђ кулланыла: аћа ђйттем, аћарђйттем, аћаргађйттем. Чыгыш џђм урын-вакыт килешлђрендђ исђ семантик аерымлану барлыкка килгђн. Анда тљре књпчелек очракта ќансыз предметларга, тљрле књренешлђргђ књрсђтђ; аћар ~ аћарга ~ аћардан ~ аћарда тљрлђре исђ гадђттђ шђхескђ ишарђли: аннан (алдым), аћардан (алдым); минем китабым анда(аћарда) џ.б.

а) ул алмашлыгыныћ тљрле килеш­ формалары шђхескђ мљнђсђбђтле рђвештђ кулланыла:

 

Мин аћардачиксез яну књрдем

Бњгенгенећ бљек эше љчен

Мин аћардакњрдем бњгенгенећ

Туып килгђн яћа кешесен!..

 

Зал тын гына аћакарап торды,

Зал аћарданкњзен алмады.

Ул бер сњз дђ залга ђйтмђсђ дђ,

Зал йљрђген аныћ аћлады.

(Џ.Такташ)

 

ә) җансыз предметларга, књренешлђргђ ишарђли џђм рђ­вешлђргђ якын мђгънђ белдерђ:

Анда ул,анда ул суларныћ Гомеремнећ эзеннђн акканы... (С.Хђким). Шђџадђтнамђ кулыма кергђннђн соћ, мин аны мећ тапкыр укыган, анда ни барын яттан ук белђ идем (Г.Ибраџимов). Ќем-ќем генђ тамчылый кар, Анда йолдыз ќылысы бар (Р.Рахман).

Бу алмашлыкныћ чыгыш килеше формасы аннан предмет исемен алыштырып туры њз мђгънђсендђ дђ кулланыла. Мђсђлђн: Минем китап шкафта, аннан ал! (сљйл.т.). Шулай ук вакыт рђвеше мђгънђсендђ дђ килергђ мљмкин (конверсия): Ђйдњк кљтњне бер ќиргђрђк ќыярга, аннанбђрђћге пе­шерергђ уйлады (Џ.Такташ).

Књплектђге алмашлыкларныћ тљрлђнеше структур яктан исем тљрлђнешеннђн аерылмый: без ~ безнећ ~ безгђ...; сез ~ сезнећ ~ сездђн...: алар ~ аларга ~ алардан џ.б.

§ 59. Књрсђтњ алмашлыклары. Књрсђтњ алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шулай, ђнђ, менђ џ.б. Болар зат яки ђйберлђргђ књрсђтњ, сыйфат яки рђвешлђргђ ишарђ итњ љчен кулланыла. Мђсђлђн: Якуп туп-туры шул йортка китте (И.Гази). Менђ бу иптђшнећ исемен белмим (Ш.Камал). Ђнђ кровать башында букчасы эленеп тора (А.Шамов). Гариф белђн Муса монда куну тиешлекне сљйлђсђлђр дђ, башкалар якын да килмђделђр (Ш.Камал).

Бу, шул, шушы, теге, ђнђ, менђ алмашлыклары гадђттђ сљйлђњчедђн тљрле ераклыкта булган предмет џђм књренеш­лђргђ тљбђп књрсђтђлђр. Грамматик хезмђтлђрдђ аларныћ семантик њзенчђлеклђренђ дђ игътибар юнђлтелђ: бу, шушы, менђ алмашлыклары ић якын арага ишарђ итђлђр; теге, ђнђ, ђнђ теге алмашлыклары чагыштырмача ић ерак аралыкны, ђ шул, ул алмашлыклары уртача ераклыкны белдерђлђр [Хангильдин, 1954: 149 б.]. Мисал љчен: бу китап, шушы китап, ђнђ теге китап, ђнђ шул китап џ.б.:

Бик тђ суык бит, улым. Ђнђ, кара ђле, бњген кояш та колакланып чыккан (Г.Бђширов). Авылныћ теге ягыннан да, буягыннан да машина гљре ишетелеп тора (Ф.Хљсни).

Тљзелеше буенча књрсђтњ алмашлыкларыныћ т а м ы р џђм я с а л м а тљрлђре бар. Хђзерге телдђ тамыр алмашлык булып саналганнарына ул, бу, шул, шушы, ђнђ, менђ, теге алмашлыклары керђ. Тарихи юнђлештђ исђ борынгы тамырлар булып бу, ул алмашлыклары џђм борынгыдан килгђн берђмлеклђр булып теге, ђнђ, менђ (диалекталь тиге ~ ана ~ мона ~ мына) сњзлђре санала [Сравн.-ист. гр. тюрк. языков..., 2002: 319–320 ]. Хђзерге телдђ тамыр булып саналган шул, шушы алмашлыклары тарихи сњз ясалышына карый: шу (борынгы тамыр) + ул ® шул: шу +уш (шулай ук борынгы тамыр) ® шушы џ.б.

Сњз тљркемнђренђ мљнђсђбђте буенча књрсђтњ алмашлыклары нигездђ с ы й ф а т џђм р ђ в е ш н е алыштыра. Тамыр алмашлыклардан тыш сыйфат алмашлыклары -дый/-ди кушымчалары белђн ясала: андый, мондый, шундый, тегенди џ.б. Рђвеш алмашлыклары исђ нигездђ ясалма, алар тамыр алмашлыклардан -лай/-лђй кушымчасы белђн ясала: болай, шулай, алай, тегелђй џ.б.

1. Сыйфатны алыштырган књрсђтњ алмашлыклары књп­че­лек очракта исем белђн белдерелгђн кисђкне ачыклап аергыч ролендђ кулланыла: Бу тавыш бик ачты књћлем, Шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Егет менђ шулутта янды. Шул кљрђшлђр, шулгазаплар, шул каџарманлыклар эчендђ кайнап, аныћ яшь йљрђге... њзен бер кљрђшче итеп њстерњ дђр­те белђн тулып ялкынланды (Г.Ибраџимов). Њткђннђр­дђн бары шул ќыр калды. Улќыр безгђ яшьлек ядкяре (Р.Вђ­­лиев). Тимербулат шундыйегет, Караклыкны кичер­мђс. Сљюенђ тап тљшсђ дђ, Эшенђ тап тљшермђс (М.Ќђ­лил).

Аерым очракларда књрсђтњ алмашлыклары икелђтелгђн формада да кулланыла: менђ шул, ђнђ шушы џ.б.

Менђ шул бабай њлђр алдыннан њзенђ чакырды да, мића, бер уч тутырып, орлыклар бирде (Г.Ибраџимов).

Стилистик яктан андый, шундый алмашлыклары рђвешне яки фигыльне ачыклап, кљчђйткеч кисђкчђ мђгънђсендђ дђ килђ: Илсљяр шундый каты кычкырды, инде егерме-утыз адым китеп љлгергђн рота командиры туктап артына борылды (Г.Гобђй). Шундый сагындырдыћ син, Айсылу апа! – диде (Г.Бђширов).

2. Рђвешне алыштырган књрсђтњ алмашлыклары фигыльне ачыклап, књбрђк р ђ в е ш х ђ л е вазифасын башка­ралар:

Алай бик карышсаћ, Алмачуарыћны тотарбыз да урманга ќибђрербез, – дип куркыталар (Г.Ибраџимов). Мин шулай исђп иттемђле, сећлем: ул класска мин кабатлау дђ­реслђре беткђнче керђчђкмен (Э.Касыймов).

Сыйфат белђн мљнђсђбђттђш бу, шул, теге алмашлыклары, џђм шулай ук андый, мондый, шундый кебек алмашлыклар контекстта исемлђшеп, исемнђр кебек, к и л е ш, т а р т ы м, с а н белђн тљрлђнђлђр. Бу алмашлыгы килешлђр белђн тљрлђнгђндђ б ~ м чиратлашуы барлыкка килђ, ђ шул алмашлыгында -л авазы кыскара, ул борынгыча шу вариантында тљрлђнђ.

 

Б.к. бу шул теге шундый

И.к. моныћ шуныћ тегенећ шундыйныћ

Ю.к. моћа шућа тегећђ шундыйга

Т.к. моны шуны тегене шундыйны

Ч.к. моннан шуннан тегеннђн шундыйдан

У.-в.к. монда шунда тегендђ шундыйда

 

Бу алмашлыклар џђркайсы берлектђ џђм књплектђ килђ ала, тартым кушымчалары ала: бу – боларны ~ болары; шул ~ шулары; мондыйларга ~ мондыйларын џ.б.

Кыскасы, хђзерге телдђ башка алмашлыклар кебек њк, књрсђтњ алмашлыкларыныћ вазифасы катлаулы џђм књптљрле, џђм ул телебезнећ грамматик яктан мљмкинлеклђре зур булу турында сљйли.

§ 60. Сорау алмашлыклары. Сорау алмашлыкларына: кем, ни, нђрсђ (исем алмашлыклары), кайсы, нинди (сыйфат алмашлыклары), кая, кайдан, кайчан, ник, нигђ, ничек (рђвеш алмашлыклары), ничђ, ничђнче, ничђшђр, никадђр, ничаклы, књпме (сан алмашлыклары) џ.б алмашлыклар керә. Алар ђйберне, затны, билгене белдергђн џђм, шулай ук, эшне њтђлњ рђвеше, урыны, вакыты, сђбђбе, максаты ягыннан ачыклаган сњзлђргђ књрсђ­теп, ишарђлђп килђлђр:

Без тормышныћ тљбеннђн књтђрелдек. Кем књтђрде? Кайчан? Ничек? – Сезгђ менђ шул турыда сљйлђп бирергђ телим... Кайданкилеп, кая баруы џичкемгђ билгеле булмаган бер њткенче мљсафир бабай бездђ, хђл ќыярга туктаган вакытта њлеп калды (Г.Ибраџимов). Ник елыйсыз, сез урамнар, Никелыйсыз! Туктагыз! (Џ.Такташ). Кайдада йљ­рђк­тђ, йљрђктђ, Тљшлђргђ кереп гел йљдђтђ Нигђ соћ бу Кырлай яклары?! (С.Хђким).

Хђзерге телдђге књп санлы, тљрле-тљрле мђгънђгђ ия булган сорау алмашлыклары тарихи рђвештђ љч тљрле тамыр алмашлыктан – кем, нђ ~ ни, кайалмашлыкларыннан барлыкка килгђн. Тел њсеше дђвамында бу алмашлыкларныћ тљрле грамматик формалары морфологик яктан аерымланып, аерым лексик берђмлеккђ ђверелгђннђр. Мисал љчен: *нђ ~ *ни алмашлыгыннан нђрсђ (нђ+ирсђ), нђчђ ~ ничђ, нигђ (нђ ~ ни + гђ), ничек (нђ-чик) џ.б. алмашлыклар ясалган;

*кай алмашлыгыннан: кая (кай+а, юн.к. кушымчасы), кайда, кайсы (кай+сы, тартым кушымчасы), кайчан (кай+чаг+ын), кайдан алмашлыклары барлыкка килгђн.

Кем сорау алмашлыгы, борынгыдан ук њзгђрешсез кил­гђн алмашлык, татар телендђ бары тик з а т к а, ш ђ х е с ­к ђ карата гына кулланыла. Рус теленнђн аермалы буларак, мђсђлђн, бу алмашлык бњтђн тере затларны белдерми. Мђ­сђлђн:

Мећлђгђн књз карый бу чорга:

– Сез кемнђр, сез кемнђр?

– Сез кемнђр?! (Ф.Сафин).

Туган яктан гњзђл ќир юк,

Илен кемсљеп туйган? (Р.Вђлиев).

 

Исемне алыштырып, кем алмашлыгы аныћ барлык грам­матик категориялђрен њзенђ ала: килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ: кем, кемнећ, кемгђ, кемне, кемећ, кемегез, кемнђре, кемнђр џ.б.:

Кемнђрећ бар, кемне уйлыйсыћ, кемнђрећсагындыра (ќыр). Кемгђсљйлим серлђремне, йљрђгем ялкын кебек... (Ф.Кђ­­рим). Алар кем соћ? – дигђн ачуланып староста... (А.Алиш).

Кем алмашлыгы шул, шунда кебек књрсђтњ алмашлыклары белђн иярчен ќљмлђлђрне баш ќљмлђгђ бђйли торган чара (мљнђсђбђтле сњз) буларак та телдђ актив кулланыла. Мђсђлђн: Кем эшлђми, шул ашамый (мђкаль). Кемиген игђ, шулќырлап яши (мђкаль).

Ни, нђрсђ алмашлыклары кешедђн башка тереклек иялђренђ џђм ќансыз предметларга мљнђсђбђттђ кулланыла; алар шулай ук исемнђр кебек тљрлђнђлђр: нђрсђ ~ нђрсђне, нђрсђ­дђн, нђрсђлђре; ни ~ нилђр, нидђн џ.б.

Шуныћ љстенђ тагын Бђдертдинов њзе дђ ямансылатмый... кайсы бригаданыћ нђрсђдђ алдырганлыгын, кайсыныћ нђрсђдђкалышуын књрсђтђ тора (Ф.Хљсни).

Грамматик хезмђтлђрдђ нђрсђ алмашлыгында предметлык тљшенчђсенећ шактый кљчле булуы да билгелђнђ. Мђсђлђн: Алда бер ак нђрсђкњренђ башлады (Ш.Камал).

Сљйлђм телендђ џђм шулай ук сирђгрђк ђдђби телдђ дђ нђрсђ, нђмђрсђ сњзлђре исем ролендђ, «ниндидер ђйбер» тљшенчђсендђ дђ еш кулланыла. Мђсђлђн: Мђ, менђ бу нђмђрсђлђрнеераграк яшереп куй ђле, – дип, ђтисенђ пулемет ленталары џђм наган бирде (Г.Гобђй).

 

Књп нђрсђлђрякын булып китђр,

Књп нђрсђдђн ђле бизелер...

Азмы ќырлар яздым синдђ, Казан!

Гомерем дђ синдђ љзелер (М.Ђгълђм).

 

Ниалмашлыгы хђзерге телдђ књбрђк сљйлђм теле љчен хас: Нисљйлисећ син? Ни булды? Нидђн шулай курыктыћ? џ.б.

Ђмма ул мђкаль-ђйтемнђрдђ шактый еш очрый: Ни чђч­сђћ, шуныурырсыћ (мђкаль). Оясында никњрсђ, очканында шул булыр (мђкаль).

Кай – кайсы, нинди сорау алмашлыклары предмет билгесенђ књрсђтеп, сыйфатны, яки башка предмет билгесен белдергђн сњзлђргђ мљнђсђбђтле рђвештђ кулланыла: Кай тарафларга юл тотасыћ? (Р.Мљхђммђдиев). Сез кайсы халыктан дисђлђр, Батырлар исемен атадым (Р.Вђлиев). Нинди уеннар башлап ташлаганбыздыр, анысын хђтерли алмыйм... (Г.Ибраџимов).

Контекстта исемлђшеп кайсы, нинди алмашлыклары исем­нђрчђ тљрлђнђлђр: ниндилђрен (кайсыларын) аласыћ; кайсылары яхшы?

Тљш авышкач, љйдђге кешелђр кайсысы кая таралып беткђч, киенеп, ясанып... хыялларым ђйдђгђн якка юнђлдем (Ф.Шђфигуллин). Кызу каным уйнар оланнарда, Уйларымныћ калыр кайсысы? (Ф.Сафин).

Кая, кайда, кайчан, ник, нигђ, ничек алмашлыклары рђ­вешне алыштыралар џђм контекстта тљрлђнмилђр.

Менђ кайчанкузгала тљрле љмђлђр: каз љмђсе, сњс љмђсе, тула љмђсе (Г.Бђширов). Боз пђрдђсен умырзая Ничек ача, књрсђйдећ, Энќе гљлдђн мђћге шићмђс Тђкыялар њрсђйдећ (С.Сљлђйманова). Ђнђ књрегез: ул ничеккљмеш тавыш белђн яћгыратып кешни (Г.Ибраџимов). Нигђ, нигђ, синећ шаян књзлђр Књзлђремђ болай багалар?! (Џ.Такташ). Никшунда гына калмады, Никдулкын китте ары? (Р.Вђлиев).

§ 61. Билгелђњ алмашлыклары. Билгелђњ алмашлыклары: њз (њзем, њзећ, њзе џ.б.), бары, барлык, барча, бљтен, џђр, џђрбер, џђркем, џђммђ џ.б. Тарихи рђвештђ билгелђњ алмашлыкларыныћ лексик составы соћ­рак формалашкан дип уйларга нигез бар, чљнки алар арасында њз алмашлыгыннан кала барлык берђмлеклђр яки башка сњз тљркемнђреннђн књчкђн (бары, барлык, бљтен џ.б.), яки ярым алынма сњзлђр (џђр, џђрбер,џђркем џ.б.)

Билгелђњ алмашлыкларыныћ књпчелеге сыйфат сњз тљр­кеме белђн мљнђсђбђттђш, џђм алар ќљмлђдђ предмет билгесенђ књрсђтђлђр:

Аныћ ана йљрђге улы турындагы џђрберсњзне, улына булган џђрбер карашны ычкындырмыйча аулап тора иде (Ђ.Еники). Бер минут эчендђ бљтенкњл љсте малайлар белђн тулды (И.Гази). Џђр ќир карланган, сулар бозланган (Г.Тукай). Њзилем бар, рђхмђт, ђнкђй! Њз телем бар, Рђхмђт, ђнкђй! (Ф.Сафин).

Контекстта исемлђшкђндђ, билгелђњ алмашлыклары, исем­нђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр:

Без колхозга кергђч мал-туарлар Џђммђбезнећ књмђк ителде... (Џ.Такташ). Ић яхшысы, беркая да китмђскђ. Барыбызбергђлђп, ќић сызганып тотынырга да, барлык авылларны, барлык љйлђрне электричестволы итђргђ, яктыртырга (Ф.Хљсни). Агачлар астына сыгна балалар барчасы бергђ, Алай да булмаса, барсытљшђлђр сикерешеп књлгђ (Г.Тукай).

Китерелгђн ќљмлђлђрдђге џђммђбезнећ, барыбыз, барчасы, барсы – исемлђшеп килгђн билгелђњ алмашлыклары.

Кулланылыш њзенчђлеклђре буенча, бигрђк тђ семантик яктан, билгелђњ алмашлыклары арасында аерымлыклар да бар:

Њз алмашлыгы - борынгыдан килгђн тамыр алмашлык. Ул:

а) предметларныћ билгесен књрсђтеп аергыч ролендђ килђ (њз кеше, њзилем џ.б.). Яуса да карлар, табигать эшли инде њз эшен... (Г.Тукай). Башсыз малай тњгел, њз ќаен белђ булыр (Г.Ибраџимов). Њз тљсен њзгђртми саклаучы арада берсе бар, Кљз кљне џђм кыш буе саргаймый торган чыршы бар (Г.Тукай);

ә) лђкин бу алмашлык телдђ књбрђк тартым белђн тљр­лђн­гђн хђлдђ затларга књрсђтњ љчен кулланыла: њзем, њзећ, њзе, њзебез, њзегез, њзлђре. Мондый очракта ул зат алмашлыклары белђн янђшђ дђ, шулай ук аерым, ягъни мљстђкыйль рђ­вештђ дђ килђ ала: мин њзем, син њзећ, ул њзе, без њзебез, сез њзегез, алар њзлђре џ.б. џђм сљйлђмдђ књбрђк сљйлђњче яки эш башкаручы затны а е р ы п к њ р с ђ т њ[32],басым ясау мђгънђ тљсмерен белдерђ:

Мин њзем Мостафа атлы булам, авылда «Мостай» дип кенђ йљрилђр ие, хђзер дђ шулай дип кенђ йљрергђ була. (Ф.Хљс­ни). Сез њзегез дђ рухи Геркулеслар, Сез њзегез дђ рухи титаннар! (Х.Туфан).

Мљстђкыйль рәвештә њзлђре генђ килгђндђ дђ бу алмашлыклар књбрђк затларга књрсђтђлђр, килешлђр белђн тљрлђнђлђр: њзем, њземне, њземђ, њзлђренђ џ.б.

Башка берни дђ кирђкми, Њземчапкан печђннђрне бер туйганчы иснђсђм (С.Хђким). Ќырга салып ќырдай тормышыћны, Њзећђбњлђк итђсе иде (Х.Туфан). Кайлардан килсђ дђ инде, Њзлђренкњрђсе юк; Башларын сљеп, кочаклап, књзлђрен њбђсе юк (Х.Туфан).

Барлык, барча, џђммђ, џђрбер, џђркем кебек алмашлыкларны семантик яктан ике тљркемгђ бњлеп карыйлар:

а) барлык, барча, џђммђ, бљтен алмашлыклары предметларныћ ќыелмасына бербљтен итеп књрсђтђлђр: барча кош-корт, барлык кешелђр, бљтенавыллар џ.б.

ә) џђр, џђрбер, џђркем, џђрнђрсђ кебек алмашлыклар предметларга, затларга яки аларныћ тљркемнђренђ аерып, аерым-аерым књрсђтђлђр: џђркеше, џђрбер авыл, џђркем белђ џ.б.

Авыл халкы барысыда эштђ (Р.Сибат). Олыгайгач ул китапларныћ каталогын тљзедем: барлыгы 258 китап сакланган иде (М.Мђџдиев). Бљтен капкалардан йљгерешеп, хатын-кызлар, бала-чагалар чыкты (Ђ.Еники). Саргаядыр кљз кљнендђ џђрагач яфраклары... (Г.Тукай). Туган якта џђртал ќырлый... (С.Хђким). Укып барган џђрбер юлым, џђр­бер сњзем Була минем юл књрсђткњче йолдызым (Г.Тукай).

Д.Г.Тумашева билгелђњ алмашлыкларыныћ кулланылыш буенча тагын бер њзенчђлеген билгели. Мђсђлђн, ќыйма мђгъ­нђ белдерђ торган барлык, џђммђ кебек кайбер алмашлыклар књплек сандагы исемнђрне ачыклыйлар (барлык кешелђр, џђммђ авыллар), ђ бљтен, бар кебеклђре берлек сандагы исем­нђрне ачыклап килђләр: бљтен халык, бар кљчем, бар ќы­рым џ.б. [Тумашева, 1964: 112–113 ]. Мисаллар:

Сљлђйман карт белђн Гљлчирђ гљллђр яратканга, барлык бњлмђлђр гљллђр белђн тулган иде (Г.Ђпсђлђмов). Очкан кош­ныћ барысыда шоћкар тњгел... (Дђрдемђнд). Барќы­рым­ны илгђ багышладым, Гомеремне дђ бирђм халкыма (М.Ќђ­лил).

Билгелђњ алмашлыгы мђгънђсендђ бар модаль сњзе дђ кулланыла: Барќир карланган, Сулар бозланган... (Г.Тукай). Ашарга утырса, ни гаќђп – бартђмле моныћ алдында иде (М.Мђџдиев).

§ 62. Билгесезлек алмашлыклары. Телебездђге билгесезлек алмашлыклары барысы да тљрле юллар белђн ясалган алмашлыклар, џђм алмашлыкларныћ бу тљре тел њсеше процессында шулай ук соћрак барлыкка кил­гђн дип уйларга нигез бар. Алар ике тљрле юл белђн ясала:

а) сорау алмашлыкларына билгесезлекне белдерђ торган -дыр/-дер кисђкчђсе ялгана: кемдер, нђрсђдер, нидер, ниндидер, каядыр, кайчандыр џ.б.;

ә) сорау алмашлыклары алдыннан ђллђ кисђкчђсе ки­лђ: ђллђ кем, ђллђ нђрсђ, ђллђ кая, ђллђ ни, ђллђ кайчан џ.б.

Билгесезлек алмашлыкларыныћ бер тљркеме исем белђн мљнђсђбђттђш, ягъни алар затка яки тљрле предметларга књр­сђтђлђр џђм исем кебек тљрлђнђлђр: ђллђ кем, ђллђ кемнђр, ђллђ кемгђ, ђллђ кемећ, кемећдер, кемгђдер, нђрсђдер џ.б. -дыр/-дер кисђкчђсе гадђттђ килеш, тартым, сан кушымчаларыннан соћ ялгана:

Хђлим аћлап бетерђ алмады: кемнђрдер туптан атып, ниндидерпароходны батырганнар... (И.Гази). Нђрсђдђндер књз эленгђн, Џђм тђмам баскан йокы... (Г.Тукай). Кемгђдеряшьлеге кайтты, кемнећдерзаяга узган гомере књз алдыннан кичте (Ђ.Еники). Федько чыннан да нидерхђтерлђргђ тырышкандай, кашларын ќыерып, уйланып торды (Ђ.Еники). Ђллђ нђрсђ генђ йљрђкне чеметеп алды... (Г.Бђширов).

Ничектер, ђллђ ничек, кайдадыр, ниндидер, кайчандыр џ.б. билгесезлек алмашлыклары с ы й ф а т џђм р ђ в е ш бе­лђн мљнђсђбђттђш. Алар гадђттђ предмет билгесенђ, яисђ эш-хђлнећ урынына, вакытына, сђбђбенђ џ.б. књрсђтђлђр. Мђсђлђн: Ерактан, ђллђ кайдан, ишетелђ књк књкрђгђн аваз (Г.Тукай). Кайчандыр икебез бер ишеккђ сыеп њскђн балалар бит без! (Г.Насрый). Бњген никтерборчылып торам (И.Гази). Бљтен болын љстенђ, књз књреме ќирне чуарлап, ђллђ никадђр печђнче сибелгђн (Г.Бђширов). Табигать њз љстенђ килгђн дђџшђттђн курыккан кебек, сагаеп калды: ... Кошлар ђллђ кая китеп югалды (И.Гази).

Билгесезлек алмашлыгы мђгънђсендђ санныћ тљрле тљр­кемчђлђре – бер, бер-бер, берђњ сњзлђре кулланыла:

Дљньяны ќимерердђй беркљч, бер дђџшђт белђн књк књкрђде (Г.Ђпсђлђмов). Югары очтан берђњ килђ, Ићбашында урагы... (ќыр). Тегермђннђр берђр тавыш тыћлаган шикелле туктап калган иделђр (Ш.Камал). Ђгђр басса сине бер-бер заманны Еламый йомшамас хђсрђт вђ кайгы... (Г.Тукай).

§ 63. Юклык алмашлыклары. Юклык алмашлыкларына: џичкем, беркем, џичберкем, џичнђрсђ, бернђрсђ, џичбернђрсђ, берни, џични (исем алмашлыклары), џичнинди, бернинди (сыйфат алмашлыклары), џичничек, берничек, џичкая, беркая, џичкайчан, беркайчан, џичкайда, беркайда (рђвеш алмашлыклары) кебек алмашлыклар керә. Юклык алмашлыкларыныћ нђрсђне белдерњен, семантикасын В.Н.Хангилдин тњбђндђгечђ аћлата: «Предметларныћ яки аларныћ билге­лђренећ, яки эш-хђл бе­лђн бђйлђнгђн хђллђрнећ (урын, вакыт, сђбђп џ.б.) бљтенлђй табылмавын, юклыгын аћлата торган алмашлыклар шушы тљркемчђгђ керђлђр» [Хангильдин, 1954: 158 ].

Барлыкка килњ, формалашулары ягыннан юклык алмашлыклары шулай ук тел њсешенећ соћгырак чорына карый. Лексик составы буенча алар барысы да ясалма, сорау алмашлыклары нигезендђ барлыкка килгђннђр. Бу алмашлыкларныћ ике структур тибы бар. Алар сорау алмашлыкларына бер саны яки џич кисђкчђсе ялганып ясалалар:

а) беркем, берни, бернђрсђ, бернинди, беркая џ.б.;

б) џичкем, џичнђрсђ, џичкайчан, џичкая џ.б.

Сљйлђмдђ бер, џич сњзлђре њзлђре генђ дђ юклык алмашлыгы мђгънђсендђ кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн:

Бер ќирдђ юк андый ак каеннар,

Бер ќирдђ юк андый урманнар... (Џ.Такташ).

Бер сњз дђ ђйтмђде (сљйл.т.). Барча байлыкны ќыячаклар, имеш, Џичџљнђрсез бай булачаклар, имеш (Г.Тукай). Кычкырасым килђ ќиргђ минем: Џичтуймадым синдђ яшђп, дип... (С.Хђким).

Џичкем, берни, бернђрсђ кебек исем белђн мљнђсђбђт­тђш, џђм џичнинди, бернинди кебек сыйфатны алыштырган алмашлыклар исемлђшњ аша, исемнђр кебек, килеш формаларын алалар, тартым белђн тљрлђнђлђр. Мђсђлђн:

Моћа беркемдђ гаќђплђнми Дошманнан нђрсђ кљтђргђ мљмкин соћ? (Н.Дђњли). Књрдем хђзер: эшкђ џичнђрсђтић тњгел (И.Гази). Џичнигђ карамый, яћа хуќалар њзлђренчђ ќан-фђрман тырышкан булалар (А.Алиш). Кљннђремнећ џичберендђ чљнки Ак ди алмадым (Г.Тукай).

Беркайчан, џичкая, џичничек џ.б. кебек рђвеш белђн мљ­нђсђбђттђш алмашлыклар гадђттђ тљрлђнми, ќљмлђдђ књб­рђк фигыльне ачыклап, хђл вазифасын башкаралар. Мђсђлђн:

Ђмма лђкин бер генђ телђген ул џичничектђ ќићђ алмады... (Ђ.Еники). Џђр солдат белђ: бђлки шушы ќићњ хакына ул кайдадыр ятып калыр, мондый матур таћнарны џичкайчан књрергђ туры килмђс (Ш.Рђкыйпов). Беркайчан ђйтмђ син авыр сњз, Йљрђк бит болай да яралы... (ќыр).

Сљйлђм телендђ џђм сирђгрђк ђдђби телдђ дђ юклык алмашлыгы кем дђ сњзе белђн, ягъни сорау алмашлыгы џђм кљчђйткеч дђ кисђкчђсе белђн белдерелергђ мљмкин:

Мин урынымнан торганда, бакчада кем дђ калмаган иде (Ш.Камал). Кем дђ белми, кем дђ ђйтми: Ућгаракмы, сулгарак? Исђ ќиллђр, кая иссђ, Шунда китђ бу кораб (Р.Рахман). да~дђ кисђкчђсе гомумђн башка юклык алмашлыклары янында да еш кулланылучан џђм ул инкярны кљчђйтђ тљшђ: Анда беркем дђ юк иде (Г.Ђпсђлђмов).

 

Џич тђ књћелем ачылмаслык эчем пошса,

Њз-њземне књралмыйча рухым тљшсђ,

Ќђфа чиксђм, йљдђп бетсђм бу башымны

Куялмыйча ќанга ќылы џичбертљшкђ

......................................................................

Шул вакытта мин кулыма китап алам,

Аныћ изге сђхифђлђрен актарам... (Г.Тукай).

 

§ 64. Тартым (нисбђтлђњ) алмашлыклары.Алмашлыкларныћ бу тљркемчђсе грамматика буенча булган хезмђт­лђрдђ соћрак урын ала башлады. Башлап, зат, књрсђтњ, билгелђњ џ.б. алмашлыкларга субстантив формада -ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган минеке, синеке, безнеке, њзенеке џ.б. кебек сњзлђрне Н.К.Дмитриев њзенећ «Башкорт теле грамматикасы»нда тартым алмашлыклары рђтеннђн санный [Дмитриев, 1948: 109]. Татар телендђ исђ Д.Г.Тумашева шул ук карашны яклап чы­га, џђм ул тартым алмашлыкларыныћ тњбђндђге тљрлђрен књр­сђтђ [Тумашева,1964: 115 ]:

а) з а т алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы;

ә) исемлђшкђн к њ р с ђ т њ алмашлыкларыннан ясалганнары: моныкы, шуныкы, тегенеке џ.б;

б) б и л г е л ђ њ алмашлыкларыныћ субстантив формасыннан ясалган алмашлыклар: њземнеке, њзенеке, барысыныкы, џђммђбезнеке џ.б.;

в) б и л г е с е з л е к алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: кемнекедер, ђллђ кемнеке, нђрсђнекедер џ.б.

г) юклык алмашлыкларыннан ясалганнары: џичкемнеке, беркемнеке џ.б.

Башкорт теленећ академик грамматикасында мондый сњзлђр шулай ук тартым алмашлыкларына кертеп карала[33]. Ђмма алмашлыкларныћ бу тљркемчђсе «Татар грамматикасы»ныћ II томына кертелмђгђн, џђм бу татар тел белемендђ исемнђргђ џђм алмашлыкларга ялганып килђ торган -ныкы/-неке кушымчаларыныћ статусы турында фђндђ тљрле карашлар булуга бђйле, булса кирђк.

Без алдагы бњлеклђрдђ билгелђп њткђнчђ, бу кушымча ту­рында галимнђрнећ фикере тљрле. Гамђлдђге грамматик хезмђтлђрдђ, шулай ук мђктђп грамматикаларында да -ныкы/-неке кушымчасы с њ з я с а г ы ч дип бирелђ, ягъни ул тартым сыйфатлары (ђнинеке, апаныкы џ.б.) џђм тартым алмашлыклары ясый (минеке, синеке џ.б.). В.Н.Хангилдин бу кушымчаныћ тартымга якын булуын билгели џђм аларны «алмашлыкныћ тартым белђн тљрлђнешенећ икенче варианты» дип саный [Хангильдин, 1959: 140 ]. Ђ соћгы вакыттагы фђнни тикшеренњлђрдђ исђ, аны килеш кушымчасы, иялек килешенећ икенче формасы дип аћлату бар[34].

Традицион грамматика књзлегеннђн бу мђсьђлђ, чыннан да, шактый катлаулы. Мђгънђсе џђм структур њзен­чђлеге ягыннан, мђсђлђн, исемгђ џђм алмашлыкка ялганып килгђн -ныкы/-неке кушымчасы тартым кушымчасы булудан бигрђк, килешкђ якынрак тора. Чљнки тартым кушымчасы гадђттђ предметныћ њзенђ ялгана, ягъни бер сњз эчендђ предмет њзе дђ, аныћ кайсы затныкы булуы да белдерелђ: китабым, китабыћ џ.б. -ныкы/-неке кушымчасы исђ предметка тњгел, аныћ х у ќ а с ы н, и я с е н белдергђн сњзгђ ялгана: китап минеке, китап аныкы џ.б. Чагыштырыгыз: аныћ китабы, минем китабым.

Ђмма аныћ килештђн аермасы шунда, бу кушымчаны алган сњзлђр алга таба да килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ алалар: минеке, минекенећ, минекелђрне џ.б. Ђ килеш кушымчалары, ялгану тђртибе буенча, сњзгђ ић соћыннан ялгана, чљнки аларныћ ќљмлђдђ тљп вазифасы – сњзлђрне бђй­лђњ. Шул рђвешле бу яклап та, ягъни ялгану тђртибе буенча да ђлеге кушымчалар сњз ясагычларга якын торалар.

Безнећ фикеребезчђ, алда китерелгђн, џђм алмашлыкларныћ тљрле тљркемчђлђренђ -ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган алмашлыкларны (минеке, безнеке, шуныкы, џђммђсенеке џ.б.) алмашлыкларныћ аерым тљркемчђсе дип санарга мљмкин. Ђмма шуны да исђпкђ алырга ки­рђк, аларны ничек атау мђсьђлђсе беркадђр уйлануны сорый. «Тартым алмашлыклары» атамасындагы тартым сњзе белђн тартым категориясендђге шул ук сњз арасында, югарыда ђйтелгђн сђбђплђр аркасында, тулы аналогия њткђреп булмый. Тартым алмашлыклары, чыннан да, предметны аныћ хуќасы булган затларга нисбђтлилђр: китап минеке, дђфтђр аныкы, болар џђммђбезнеке џ.б., лђкин бу исемнђрдђгечђ тартым тњгел. Шуны исђп­кђ алып, безнећчђ, алмашлыкларныћ бу тљркемчђсен н и с ­ б ђ т л ђ њ а л м а ш л ы к л а р ы дип атау дљресрђк булыр иде.

Нисбђтлђњ (тартым) алмашлыкларыныћ телдђ кулланылышына игътибар итик. Ђдђби ђсђрлђрдђ, шулай ук фольклор телендђ дђ мондый формалар ќитђрлек мљстђкыйль, аерым лексемаларга охшаш халђттђ кулланылалар:

Мићнулла абзый, синећ фикер? – дип сорады Якуп. – Минем фикерме? Синекеничек, минеке шулай (И.Гази). – Беркая да китмисез!... Квартир сезнеке! Без китђбез (М.Хђ­­сђ­нов). Аныкы булып калсам, биш ел кљтђргђ дђ риза (М.Фђй­зи). Њзећнеке њзђктђ, кешенеке кештђктђ (мђкаль). Љй­дђге мђ­шђкатьлђр џђммђбезнеке дђ уртак! (Н.Гыйматдинова). Аны­кын кем белсен инде. Барысын да њзе хђл итсен (И.Гази).

§ 61. Ясалышы буенча алмашлыкларныћ тљрлђре. Ал­машлыклар – њзенчђлекле сњз тљркеме. Ясалышы буенча да алмашлыкларныћ тљрле тљркемчђлђре тел њсеше процессында ђкренлђп барлыкка килгђннђр, аларныћ ясалышы да нигездђ алмашлык лексикасының њз эчендђ бара.

Ясалышына карап, алмашлыклар т а м ы р, я с а л м а, к у ш м а, п а р л ы џђм т е з м ђ алмашлыкларга бњле­нђлђр.

Т а м ы р а л м а ш л ы к л а р: мин, син, ул, шул, кем, ни, ник, кай, њз – бер иќекле; тамырлашкан алмашлыклар: нђрсђ, шушы, теге ике иќекле була. Мђсђлђн:

Тукта, каябарасыћ? Никкузгалдыћ? – дип паровозга таба станция начальнигы йљгереп килђ иде инде (Г.Кутуй).

Я с а л м а а л м а ш л ы к л а р н ы ћ књпчелеге књрсђтњ алмашлыклары нигезендђ -дый/-ди, -дыр/-дер, -лай/-лђй кушымчалары белђн ясала: андый, мондый, тегенди, нинди, ниндидер, болай, тегелђй, алай џ.б.

Андый авылларда кызлар чая була торганнар иде (М.Мђџ­диев). Болай булгач, без Босфорга кадђр дђ барып ќитђ алмаячакбыз (Г.Бђширов). – Юк,алайтњгел, анасы... Бу «Кђрван» чђе торып торсын ђле... (Ф.Ђмирхан).

К у ш м а а л м а ш л ы к л а р ясалышында сорау алмашлыклары џђм бер, џђр, џич сњзлђре катнаша. Бу алмашлыкларныћ књпчелеге кушылып языла: беркем, беркайда, кайбер, џђр­кем, џђртљрле, џичкайчан, џђркайсы џ.б.

Књрдем хђзер: эшкђ џичнђрсђ тић тњгел,

Эштђн кљчле нђрсђ табу мљмкин тњгел (Г.Тукай).

Џичнигђ бирешмичђ, сыгылмыйча яшђњче, бернинди кыенлыклар алдында да каушап-каушап калмый торган хатын икђн Хђят (М.Хђсђнов). Килњчелђрнећ џђркайсы, Сафа бе­лђн књрешеп, мич буена чњгђли, дога кылып битен сыпыра да тегене-моны сорашырга керешђ иде (М.Галђњ).

Т е з м ђ а л м а ш л ы к л а р н ы ћ књпчелеге шулай ук сорау алмашлыклары катнашында ясала: ђллђ кем, ђллђ нђрсђ, ђллђ кайчан, ђллђ кайда, телђсђ кайсы, телђсђ нинди, кем дђ булса џ.б.

Ђллђ каян, даладан яз ќиле исеп китте џђм Габдулла књзлђрен чет-чет йомгалап, књккђ карады (Ђ.Фђйзи). Кайдадыр ђллђ нинди шомлы тавыш белђн ябалак кычкыра башлады (Г.Ђпсђлђмов).

П а р л ы а л м а ш л ы к л а р. Аерым очракларда алмашлыклар кабатланып, парлы алмашлыклар буларак та кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн, билгесезлек яки юклык алмашлыгы мђгъ­нђсендђ ул-бу, аны-моны, алай-болай, анда-монда кебек парлы алмашлыклар килђ:

Без хђзер аћа эшлђгђн ќирендђ ул-бу булмагае дип, тагын куркуда яшибез (А.Расих). Долгоруков Илсљяргђ, аны-мо­ны белмђгђн кебек, чирђмдђ утырып торырга кушты (Г.Гобђй). Алай-болай булса дип, кесђмђ биш кадаклы гер тыккан идем, кирђкмђс йљк кенђ булды (Ф.Хљсни).

Бу очракта ул-бу, аны-моны, алай-болай сњзлђре билгесезлек алмашлыгы мђгънђлђрен белдерђлђр. Кайбер парлы алмашлыклар мђгънђ ягыннан аерымланып рђвешкђ књчђргђ мљмкин: аннан-моннан (эшлђњ), њзеннђн-њзе (аћлашылу), анда-санда (искђ алу) џ.б.

Вафин аннан-моннан гына капкалады да, бармаячагын белсђ дђ, књћел љчен, фатир хуќасы Шђмсия карчыкны да «тиатр» карарга чакырып, тизрђк чыгып чапты (Ф.Хљсни).

Алда без морфологик аерымлану юлы белђн (конверсия) алмашлыкларга књчкђн бер, берђњ, бер-бер, берђр (билгесезлек алмашлыклары), бар модаль сњзеннђн књчкђн бары, барысы, барча, барчасы сњзлђрен (билгелђњ алмашлыклары), џђм шул ук мђгънђдђге бљтен сњзен билгелђгђн идек.

Алмашлыклар исђ њз чиратында шулай ук башка сњз тљр­кемнђре ролендђ, гадђти булмаган позициядђ кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн, ул ® шул, шуныћ, шундый, шулай, андый џ.б. књрсђтњ алмашлыклары њзлђре генђ яки сорау алмашлыклары яки бђйлеклђр белђн берлектђ иярченле кушма ќљмлђлђрдђ бђйлђњче чара вазифасында еш кулланылалар.

Ни чђчсђћ, шуны урырсыћ (мђкаль). Кем иген игђ – шул ќырлап яши, кемсату итђ – ул чирлђп яши (мђкаль). Бђ­хет­ле шулбаладыр, кайсы дђресенђ књћел бирсђ... (Г.Тукай). Ул бик карт иде. Бљтенлђй ялгыз иде, шуныћ љчен кызганып яшь тњгњчесе дђ булмады (Г.Ибраџимов).

«Татар грамматикасы»ныћ II томында мондый алмашлыклар «теркђгеч алмашлыклары», ђнђ, менђ кебек алмашлыклар «кисђкчђ алмашлыклары» дип бирелђ (310 б.). Ђмма бу, безнећ карашка, фђнни яктан бик њк отышлы тњгел, без мондый очракларны, ягъни алмашлыкларныћ теркђгеч ролендђ килњен, аларныћ контекстта функциональ кулланылышы дип билгелђњ ягында. Ђ ђнђ, менђ кебек сњз­лђр чынында књрсђтњ алмашлыклары, џђм књбрђк рђвеш белђн мљнђсђбђттђш.

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ:

1. Алмашлык сњз тљркеменђ билгелђмђ бирегез. Лексик-семантик мђгънђлђре буенча алмашлыклар башка мљстђкыйль сњз тљр­кемнђреннђн кайсы яклары белән аерыла?

2. Алмашлыкларныћ тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђре нђрсђгђ бђйле?

3. Сњз тљркемнђрен алыштыру буенча алмашлыклар нинди тљркемчђлђргђ бњленђлђр?

4. Исем, сыйфат, сан, рђвеш алмашлыкларыныћ џђркайсын аерым-аерым характерлагыз. Аларга нинди алмашлыклар керђ? Тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђрен књрсђтегез.

5. Алмашлыклар мђгънђ буенча нинди тљркемчђлђргђ бњ­ле­нђлђр?

6. Зат алмашлыкларына тулы характеристика бирегез (лексик составы, тљрлђнеш њзенчђлеклђре џ.б.)

7. Књрсђтњ алмашлыкларын, аларныћ лексик составын билге­лђгез. Књрсђтњ алмашлыклары нинди очракта исемнђр кебек тљрлђнђлђр? Тљрлђнеш њзенчђлеклђрен књрсђтегез.

8. Билгелђњ алмашлыкларына нинди алмашлыклар керђ? Њз алмашлыгыныћ кулланылыш њзенчђлеклђре нинди? Билгелђњ алмашлыклары нинди юллар белђн ясала?

9. Билгесезлек џђм юклык алмашлыкларыныћ ясалыш џђм кулланылыш њзенчђлеклђрен аћлатыгыз.

10. Тартым алмашлыклары турында нинди фикерлђр бар? Аларныћ ясалышы џђм кулланылыш њзенчђлеклђре нинди?

11. Ясалышы џђм тљзелеше буенча алмашлыкларныћ нинди тљрлђре бар? Тамыр, ясалма, кушма, тезмђ, парлы алмашлыкларга мисаллар китерегез.

АЛМАШЛЫКЛАРНЫ АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.

Алмашлыклар тикшергәндә аларның нинди сүз төркемен алыштырулары (исем, сыйфат алмашлыклары һ.б.), мәгънә буенча төркемчәләре, төрләнү-төрләнмәүләре, җөмләдә кулланылыш үзенчәлекләре күрсәтелә.

Мин кечкенә чагымнан бирле күгәрченнәр белән кызыксынам. Бу юаш кошчыкларга булган көчле мәхәббәт миндә ничек башлангандыр – ул турыда әйтә алмыйм... Минем барлыгы биш пар күгәрченем бар иде, әниемнең агасы Госман абый тагын бер пар күгәрчен бүләк итте (Ф. Хөсни).

мин – зат алмашлыгы, сыйфат алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә аергыч;

бу – күрсәтү алмашлыгы, сыйфат алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - аергыч;

миндә - зат алмашлыгы, исем алмашлыгы, урын-вакыт килешендә, җөмләдә - кыек тәмамлык;

ул – күрсәтү алмашлыгы, сыйфат алыштыра, төрләнмәгән, җөмләдә - аергыч;

минем – зат алмашлыгы, исемне алыштыра, иялек килешендә, җөмләдә - аергыч.

Ул йөрәктән чыккан көчле тавыш белән әнә шулай сорап куйды...: - Юк инде, безнең заманда кыз урлап китеп, әллә кая бара алмассың, адәм көлкесенә генә калырсың. Аннары бит аның кызлары да андый төшеп калганнардан түгел, кем урлап китсә, шуңа риза булып тормасалар (Ф. Хөсни).

ул – зат алмашлыгы, исемне алыштыра, баш килештә, җөмләдә - ия;

әнә - күрсәтү алмашлыгы, рәвеш алмашлыгы, ерак арага күрсәтә, биредә шулай алмашлыгы белән бергә килгән;

шулай – күрсәтү алмашлыгы (ясалма), рәвеш алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - рәвеш хәле;

әллә кая – билгесезлек алмашлыгы, рәвеш алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - урын хәле;

андый – күрсәтү алмашлыгы (ясалма), сыйфат алмашлыгы, төрләнми, аергыч функциясе;

кем – сорау алмашлыгы, исем алмашлыгы, баш килештә, ия булып килгән;

шуңа – күрсәтү алмашлыгы, исемләшкән, юнәлеш килешендә, кем – шуңа – парлы мөнәсәбәтле сүзләр.

ФИГЫЛЬ

§ 66. Гомуми тљшенчђ.Л е к с и к-с е м а н т и к яктан фигыль э ш яки х ђ л­ н е њтђлњ процессында белдерђ. Эш, кљрђш, йокы ди­гђндђ дђ асылда эш-хђл белдерелђ, лђкин бу очракта без аларны предмет яки књренеш буларак атап књрсђтђбез, џђм алар и с е м сњз тљркеменђ карый. Эшли, кљрђшђ, йоклый ди­сђк, эш-хђл хђрђкђттђ, њтђлештђ белдерелђ, џђм аныћ њтђњ­чесе, субъекты булу књздђ тотыла. Фигыль лексик-семантик аспектта исем сњз тљркеменђ генђ тњгел, башка сњз тљркемнђренђ дђ капма-каршы куела. Сњз­лђрне тљркемлђњдђ фигыльне б и л г е б е л д е ­р њ ­ч е сњз тљркемнђре рђтеннђн санау да бар (Д.Ђ.Сђлимова), ягъни фигыль предметны яки затны эш яки хђлгђ мљнђ­сђбђтле рђвештђ ачыклый. Ђмма фигыль бу очракта да эш-хђл, хђрђкђткђ бђйле билгене белдерње белђн башка билге белдерђ торган сњз тљркемнђренђ, ягъни сыйфатка џђм рђвешкђ капма-каршы куела. Мђсђлђн:

Авылга керсђм, ислђрем китте. Авыл бљтенлђй яћабаштан тљзелгђн(Ф.Хљсни). Табигать њз љстенђ килгђн дђџ­шђттђн курыкканкебек,сагаеп калды. Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар (И.Гази).

М о р ф о л о г и к яктан фигыль сљйлђмдђ књптљрле грамматик формаларда кулланыла ала, џђм ул телдђ ић бай џђм катлаулы сњз тљркеме булып санала. Фигыльгђ морфологик яктан б а р л ы к-ю к л ы к, з а т – с а н, з а м а н, н а к л о н ен и е, ю н ђ л еш, д ђ р ђ ќ ђ ка­тегориялђре хас.

С и н т а к с и к яктан фигыльнећ ќљмлђдђге типик функциясе – х ђ б ђ р булып килњ, ђмма тљрле грамматик формаларда ул бик иркен рђвештђ башка ќљмлђ кисђклђре ролендђ дђ килђ ала. Љстђвенђ, тљрки теллђрнећ типологик њзенчђлеге буларак, књпчелек фигыль формалары контекстта еш исемлђшђлђр. Бу очракта алар исемнђр кебек тљрлђнеп, ќљмлђнећ телђсђ нинди кисђге булып килђлђр. Мђсђлђн:

Шул кљннђн башлап, Алмачуар минем тормышымныћ њзђге була. Шатлыкларым, кайгыларым шуннан чыга, шућа кайталар(И.Ибраџимов). – була, чыга, кайталар – х ђ б ђ р; Тырышкантабар, ташка кадак кагар (мђкаль) – тырышкан – и я. Табигать мића сандугач язмышы бирсђ ђгђр, Сайрамас идеммени соћ Илем љчен горур йљрђк ярылганчыга ка­дђр. – ярылганчыга (кадђр) – в а к ы т х ђ л е. Ќил тљн буе йоклаганынсаклап тора, Тирбђтђ џђм љстен-башын каплап тора (Г.Тукай). – йоклаганын – т у р ы т ђ м а м л ы к џ.б.

Синтаксик яктан фигыль исемне, икенче бер фигыльне, санны, рђвешне џ.б. ияртеп килђ: китап уку, йљгереп килњ, озак йљрњ, биш ђйтњ џ.б., исемне иярткђндђ, њзе иярткђн исемнећ билгеле бер килештђ килњен талђп итђ[35]: урманга бару, љйдђн чыгу, шахмат уйнау, имтиханны тапшыру џ.б.

Традицион рђвештђ татар телендђ фигыльнећ тљрле формалары ф и г ы л ь т љ р к е м ч ђ л ђ р е дип атала. Ђйтик, х и к ђ я фигыль, б о е р ы к фигыль, ш а р т фигыль, с ы й ф а т фигыль џ.б. Фигыльнећ грамматик категориялђре аныћ тљрле тљркемчђлђрендђ тљрлечђрђк чагылыш таба. Шућа бђйле рђвештђ фигыль категориялђре г о м у м и грамматик категориялђргђ џђм х о с у с ы й грамматик категориялђргђ аерыла. Фигыльдђ б а р л ы к – ю к л ы к, ю н ђ л е ш категориялђре џђм эшнећ њтђлњ характерын белдерђ торган д ђ р ђ ќ ђ – гомуми категориялђргђ, ђ з а т – с а н, з а м а н белђн тљрлђнњ џђм н а к л о н е н и е хосусый грамматик категориялђргђ керђ.

Аерым алганда, зат-сан белђн тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђренђ карап, фигыль тљркемчђлђре икегђ бњлеп карала:

1) затланышлы фигыльлђр;

2) затланышсыз фигыльлђр.

Тљрлђнеш парадигмалары булган, ягъни љч затта берлектђ џђм књплектђ кулланылган фигыльлђр затланышлы фигыльлђр дип йљртелђ:

 

мин укыйм, син укыйсыћ, ул укый;

без укыйбыз, сез укыйсыз, алар укыйлар;

мин барсам, син барсаћ, ул барса;

без барсак, сез барсагыз, алар барсалар џ.б.

 

Затланышлы фигыльлђргђ тњбђндђге фигыльлђр керђ:

1) х и к ђ я фигыль;

2) б о е р ы к фигыль;

3) ш а р т фигыль;

4) т е л ђ к фигыль;

5) ш а р т л ы т е л ђ к фигыль.

Затланышлы фигыльлђр икенче тљрле н а к л о н е н и е формалары дип йљртелђ.

З а т л а н ы ш с ы з фигыльлђрдђ эшнећ њтђњчесе, ягъни зат-сан тљшенчђсе гадђттђ грамматик юл, ягъни махсус зат-сан кушымчалары белђн белдерелми. Аларга түбәндәгеләр керә:

1) с ы й ф а т фигыль,

2) х ђ л фигыль,

3) и с е м фигыль,

4) и н ф и н и т и в .

Тел белемендђ затланышлы фигыльлђрне ч ы н ф и г ы л ь л ђ р («истинные глаголы») дип тђ йљртђлђр. Затланышсыз фигыльлђр асылда фигыль, фигыль формалары булсалар да, алар башка сњз тљркемнђре белђн дђ уртаклык књрсђтђлђр. Сыйфат фигыльлђр, мђсђлђн, њзлђрендђ фигыль џђм сыйфат билгелђрен, хђл фигыльлђр фигыль џђм рђвеш билгелђрен, ђ исем фигыльлђр фигыль џђм исем билгелђрен берлђштерђлђр. Затланышсыз фигыльләр дә, гадәттә, үтәүчегә бәйле эш-хәлне белдерәләр, ђмма эшнећ њтђњчесе аларда морфологик юл белђн тњгел, башка чаралар ярдђмендђ (лексик, синтаксик џ.б.) белдерелђ. Бу юл, билгеле булганча, функциональ-семантик категория булган п е р с о н а л ь л е к к ђ карый. Мђсђлђн: мин укыган китап, синкилгђч, аныћкайтуы џ.б.

§ 67. Фигыльнећ башлангыч формасы (нигезе). Фигыльнећ књптљрле формаларын ясый торган грамматик чаралар, ягъни кушымчалар аныћ н и г е з е н ђ ялгана. Фигыльнећ нигезе, икенче тљрле аны фигыльнећ б а ш л а н г ы ч ф о р м а с ы дип тђ йљртђлђр, татар телендђ, џђм гомумђн тљр­ки теллђрдђ тышкы яктан II зат берлектђге боерык фигыльгђ охшаш була. Мђсђлђн: бар-ды, кил-гђн, укы-р. Бу очракта бар-, кил-, укы- – фигыльнећ башлангыч формалары, нигезе; бар!, кил!, укы! дигђндђ исђ алар II зат берлектђге боерык фигыльлђр. Лексема буларак фигыль нигезенећ II зат боерык фигыльгђ тышкы яктан охшашлыгы књп теллђр љчен хас типологик књренеш [Плунгян, 2000: 116]. Лђкин бу охшашлык, уртаклык – тышкы књренеш, чљнки лексик мђгъ­нђгђ ия берђмлек-лексема буларак, фигыль нигезе бернинди љстђмђ грамматик мђгънђ белдерми, барлык грамматик мђгънђлђрдђн азат була. Тљрле грамматик мђгъ­нђ­лђрне татар телендђ нигезгђ бер-бер артлы ялганып килгђн форма ясагыч кушымчалар белдерђ. Мђсђлђн: бар-гала-ган-нар – нђтиќђле њткђн заман хикђя фигыль, -гала – эшнећ кабатлануын белдерђ, III зат књплектђ; бар! дигђндђ исђ лексемадан тыш љстђмђ грамматик мђгънђлђр бар – б о е р у м о ­ д а л ь л е г е џђм II зат берлек мђгънђсе. Боерык фигыль­дђ бу љстђмђ мђгънђлђр кушымча юклыгы белђн тђгъбир ителђ. Алдагы бњлеклђрдђ ђйтелгђнчђ, тел белемендђ мондый књренеш н у л ь м о р ф е м а, ягъни мђгънђ (мђгъ­нђ­лђр) белдерњче нуль (значимый нуль) дип атала.

Сљйлђм эчендђ тљрлђнђ торган сњз тљркемнђре гомумђн чиста нигез хђлендђ генђ кулланылмыйлар, алар џђрчак грамматик яктан формалашкан булалар. Мђсђлђн, ќљмлђдђ кушымчасыз кулланылган исем џђрвакыт диярлек б а ш к и л е ш фор­масында була: Электђ ќыенузды – ќђйузды ди торган булганнар (Г.Бђширов). Чилђклђренђ суалып, тиз генђ китмђкче булды (Ф.Хљсни). Шуныћ кебек њк, љстђмђ кушым­чаларсыз кулланылган џђр фигыль контекстта грамматик яктан формалаша, ягъни II зат берлектђге боерык фигыль формасында була: Якуб чокырын каплап, чынаягын этђреп куйды. – Биртагын берне ясыйк. Бигрђк аз эчтећ, биринде... (И.Гази).

Ясалышы, ягъни тљзелеше буенча фигыль нигезенећ тњбђндђге тљрлђре була:

тамыр нигез: бар-, кил-, утыр-, йљгер- џ.б.

ясалма нигез: эшлђ-, башла-, аша-, киме-, бае-, югал-, тљзђл- џ.б.

кушма нигез: саубуллаш-, буйсын-, књзалла- џ.б.

тезмђ нигез: тђэмин ит-, баш ват-, карар кыл-, авыз ит-, аяк чал- џ.б.

§ 68. Фигыльнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәре. Морфологиядђ фигыль грамматик њзенчђлеклђре ягыннан, ягъни њзенећ тљп грамматик категориялђре буенча љйрђнелђ. Ђмма тел, њзенећ тљзелеше џђм кулланылышы буенча, катлаулы бер система тђшкил итђ, џђм аныћ џђр љлкђгђ (яруска) караган берђмлеклђре – авазлар, лексик берђмлек булган сњзлђр, тљрле грамматик чаралар – њзара тыгыз бђйлђнештђ яши. Бу бђй­лђнешлђр исђ ќљмлђ эчендђ, сљйлђмдђ реальлђшђ. Шућа бђйле рђвештђ, соћгы елларда тел белемендђ фигыль лексикасын љйрђнњ, џђм аныћ фигыльнећ морфологик табигатенђ бђйлђнешен ачыклау юнђлешендђге фђнни тикшеренњлђр активлашып китте.

Бу юнђлештђ татар тел белемендђ дђ фигыль лексикасын љйрђнњгђ караган яћа кызыклы тикшеренњлђр барлыкка килде. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашеваныћ «Татар грамматикасы»ныћ II томында урын алган фигыльнећ г о м у м и л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е, шулай ук фигыльнећ в а л е н т л ы г ы, фигыль а к т а н т л а р ы турындагы яћача аћлатмалары кызыклы.

Традицион грамматикада без фигыль э ш – х ђ л н е белдерђ дигђн билгелђмђгђ књнеккђн. Бу дљрес, џђм эш-хђлне белдерњ – ул фигыльнећ лексик-семантик, яки гомуми лексик мђгънђсе. Ђмма, мђсђлђн, исемнећ гомуми лексик мђгъ­нђсе белђн фигыльнећ шундый ук мђгънђсе арасында шактый аерма бар. Ђлеге хезмђттђ исем белђн чагыштырганда «...фигыльнећ мђгънђсе њтђ г о м у м и, њтђ к и ћ џђм аныћ нигезендђ объектлар арасындагы м љ н ђ с ђ б ђ т ята» дип билгелђнђ (ассызык безнеке – Ф.Х.). Исем гомуми лексик мђгънђсе буенча предметлыкны белдерђ, ђ предметлар, затлар чынбарлыкта яшилђр, исем исђ аларныћ сљй­лђмдђге в ђ к и л – р е ф е р е н т ла р ы була, ђ фигыль белдергђн эш-хђл исђ шушы предметларга (объектларга) мљнђсђбђттђ генђ барлыкка килђ. «Референция – исемнђр­нећ чынбарлыктагы объектларга караганлыгы дип билгелђнђ. Чыннан да, бљтен галђм, дљнья, табигать, безнећ мохит тљрле ќисем, ќанлы џђм ќансыз предмет, ягъни объектлардан тора, џђм алар телдђ исем белђн белдерелђ: ай, књк, ќир, агач, яфрак, шђџђр, љй, юл, йорт, кљймђ, кеше, бала џ.б. Бу объектлар исемнећ чынбарлыктагы референтлары (вђ­киллђре). Лђкин чынбарлыктагы объектлар хђрђкђтсез яшђмилђр, џђм аларныћ хђрђкђтен, эш-гамђлен, ягъни њзара мљнђсђбђткђ керњлђрен телдђ фигыль белдерђ» [Татар грамматикасы, Т.II, 2002: 94 ]. Ђ чынбарлык объектлары арасындагы мљнђсђбђтлђр, контекстта сљйлђм сљрешенђ бђйле рђвештђ, чиксез књптљрле булырга мљмкин, шућа књрђ дђ фигыльнећ мђгънђсе исемнекенђ караганда да кић џђм књптљрле. Фигыльнећ бик бай џђм катлаулы сњз тљркеме булуы да асылда шуныћ белђн аћлатыла.

Фигыль лексикасы фђндђ гомумилђштерелгђн мђгънђлђре буенча тљрле тематик (лексик-семантик) тљр­кем­чђлђргђ бњлеп љйрђнелђ: х ђ р ђ к ђ т фигыльлђре, э ш ­ н е, э м о ц и о н а л ь х а л ђ т н е белдерњче фигыльлђр џ.б. Аерым тематик тљркемнђргђ кергђн фигыльлђрнећ чынбарлыктагы объектлар белђн бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеге дђ тљрлечә. Эшне белдергђн фигыльлђр, мђсђлђн, эшнећ туры объекты белђн мљнђсђбђткђ керђлђр: яза (нђрсђ яза?) – хат яза, ђ хђ­рђкђт фигыльлђренећ туры объекты булмый: бара, йљгерђ џ.б.

Тљрле объектлар белђн мљнђсђбђткђ керњ мљмкинлеге фи­гыльнећ в а л е н т л ы г ы, фигыль белђн мљнђсђ­бђт­кђ кергђн объектлар аныћ а к т а н т л а р ы дип атала. Фигыльнећ ић гади валентлыгы дип, мђсђлђн, эш- хђлнећ башкаручысы – субъекты белђн мљнђсђбђтне алырга мљмкин. Мђсђлђн: кар ява: субъект ® фигыль (бер валентлы, яки бер актантлы); Бала китап укый: субъект ® фигыль ® объект (ике валентлы, яки ике актантлы) џ.б.

Фигыль лексикасын бу рђвешле љйрђнњдђ тљп ике юнђлештђ тљркемлђњ бар. Алар фигыльнең:

а) л е к с и к-г р а м м а т и к тљркемчђлђре;

ә) л е к с и к –с е м а н т и к тљркемчђлђре.

Фигыль лексикасын л е к с и к – г р а м м а т и к яктан тљркемлђгђндђ традицион рђвештђ а) к њ ­ ч е м л е џђм к њ ч е м с е з фигыльлђр; б) ч и к л е џђм ч и к с е з фигыльлђр аерып карала. Соћгы хез­мђт­лђрдђ фигыльлђрне д и н а м и к џђм с т а т и к, а к т и в џђм п а с с и в тљркемчђлђргђ бњлњ дђ бар.

Туры объектны белдергђн сњзлђр белђн мљнђсђбђткђ керњ-кермђњлђренђ карап, фигыльлђр к њ ч е м л е џђм к њ ­ч е м с е з фигыльлђргђ бњленђлђр. Књчемле фигыльлђрдђ эш-хђл џђрвакыт туры объектка юнђлгђн була: китап уку, хат язу, ќир казу, аш пешерњ џ.б. Књчемсез фигыль­лђрдђ эш объектка юнђлми, гадђттђ субъект белђн чиклђнђ: кар ява, кояш чыкты, ђни кайтты, баш авырта џ.б. Књчемле-књчемсезлек њз чиратында фигыльлђрнећ гомумилђштерелгђн лексик-семантик мђгънђлђренђ бђйле. Тикшеренњчелђр билгелђгђнчђ, э ш н е, џђртљрле г а м ђ л н е белдергђн фигыльлђр гадђттђ књчемле була, ђ х ђ р ђ к ђ т фигыльлђре, шулай ук ф и з и к яки п с и х и к халђтне белдергђн фигыльлђр књчемсез була (югарыда китерелгђн мисалларга игътибар итегез).

Ч и к л е џђм ч и к с е з фигыльлђргђ бњлњ фигыль белдергђн эш-хђлнећ њтђлњ дђрђќђсенђ, ягъни ахыргача њтђлњ-њтђлмђвенђ бђйле.

Ч и к л е фигыльлђрдђ эш њзенећ логик чигенђ омтыла џђм эш чиккђ ќитњ белђн туктала џђм башкаручы яћа халђткђ књчђ. Чикле фигыльлђрнећ семантикасы аеруча њткђн заман формаларында ачык сиземлђнђ: килде, китте, тљште, утырды, торды, ђйтте, тапты, ишетте, алды џ.б.

Ќылы ќиллђре, лђйсђн яћгырлары белђн апрель килде. Табигатьтђ џђм кешелђрнећ књћеллђрендђ нинди генђ яћарулар уятмады апрель. Ул љй артындагы кечкенђ бакчаларда агач бљрелђре булып књперде, ул елгаларда ташу булып кузгалды, яшь егетлђрнећ џђм яшь кызларныћ беренче мђхђб­бђтлђренђ кушылып, ќырга ђйлђнде(Ф.Хљсни).

Чиксез фигыльлђрдђ гадђттђ дђвамлы эш-хђллђр белдерелђ, аларда эшнећ чигенђ књрсђтелми. Мондый фигыльлђрнећ әлеге њзенчђлеге хђзерге заман формасында ачыграк књренђ: яши, ярата, тырыша, тђрбияли, хљрмђт итђ, кайгыра џ.б. Ђмма эшнећ дђвамлы булуы, чиксезлек тљсмере њткђн заман формаларында да, башка фигыль формаларында да саклана. Мђсђлђн:

Егет менђ шул утта янды. Шул кљрђшлђр, шул газаплар, шул каџарманлыклар эчендђ кайнап, аныћ яшь йљрђге якты килђчђкнећ матур кљннђре љчен њзен бер кљрђшче итеп њстерњ дђрте белђн тулып ялкынланды(Г.Ибраџимов).

Фигыль лексикасын мђгънђлђренђ карап, л е к с и к-с е м а н т и к тљркемнђргђ аерып љйрђнњ тљрки тел белемендђ Н.К.Дмитриев тарафыннан башлана. Тюркологлардан галимнђрдђн, бу љлкђдђ шулай ук Э.Р.Тенишев, Ђ.Ђ.Юлдашев, Н.З.Гаджиева, А.А.Коклянова, В.Ф.Вещилова џ.б. галимнђрнећ хез­мђтлђре бар. Татар телендђ исђ фигыльлђрнећ семантик тљр­кемчђлђре башлап Ф.Ђ.Ганиев тарафыннан љйрђнелде [Ганиев, 1984:75-84]. Галим фигыль лексикасын 11 тематик тљркемгђ бњлђ. Соћгы еллардагы хезмђтлђрдђн исђ Р.Д.Лизунова џђм Р.К.Иштанова тикшеренњлђрен књрсђтергђ мљм­кин [Лизунова, 1988; Иштанова, 2002].

«Татар грамматика»сының II томында фигыль лексикасы башта зур љч тљркемгђ бњленђ:

а) э ш фигыль­лђре;

ә) х ђ л –т о р ы ш фигыльлђре;

б) м љ н ђ с ђ б ђ т фигыльлђре;

Бу тљркемнђрнећ џђркайсы ваграк тљркем­чђ­лђр­гђ аерыла. Эш фигыльлђренђ, мђсђлђн, физик яктан э ш – г а м ђ л н е белдергђн фигыльлђр (ясау, тљзњ, тегњ, њрњ, сњтњ, тњгњ џ.б.), а к ы л э ш ч ђ н л е г е н белдергђн фигыльлђр (уйлау, фикер йљртњ, дђлиллђњ, исбатлау џ.б.), х ђ р ђ к ђ т н е белдергђн фигыльлђр (килњ, йљрњ, йљзњ, њтњ, узу џ.б.) џђм шулай ук с љ й л ђм э ш ч ђ н л е г ен белдергђн фигыльләр џ.б. тљркемчђлђр керә.

Х ђ л – т о р ы ш фигыльлђре эчендђ я ш ђ е ш фигыль­лђре (туу, яшђњ, гомер итњ, утыру, тору џ.б.), нђрсђне дђ булса с ы й ф а т л а у, сыйфат њзгђрешен књрсђтњ (агару, саргаю, суыну, ќылыну, батыраю, књбђю, азаю џ.б.), ф и з и к џђм э м о ц и о н а л ь халђтне белдергђн фигыльлђр (та­зару, ябыгу, авыру, савыгу, борчылу, ярату, сагыну џ.б.) аерып карала.

М љ н ђ с ђ б ђ т фигыльлђренђ исђ ќићњ, ярдђмлђшњ, мђќбњр итњ, булышу, књрешњ, танышу џ.б. кебек фигыльлђр кертелђ һ.б.[36]

§ 69. Мөстәкыйль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләрББелдергђн мђгънђлђренђ карап, фигыльлђр мљстђкыйль мђгънђле џђм ярдђмче фигыльлђргђ бњленђлђр.Фигыльнећ лексик составында ић зур урынны мљс­тђкыйль мђгънђле фигыльлђр алып тора: утыру, эшлђњ, бару, сљйлђњ, уку, язу џ.б.

Я р д ђ м ч е фигыльлђрдђн беренче чиратта иде, итте, кыл, торган фигыльлђрен књрсђтергђ кирђк. Болар арасында мљстђкыйль мђгънђлђрен инде югалткан, тулысынча диярлек грамматиклашкан фигыльлђргђ ит, иде фигыльлђре керђ.

Итярдђмче фигыле тезмђ фигыльлђр ясауда катнаша, димђк, лексик-грамматик мђгънђ белдерђ: бњлђк итњ, кљн итњ, авыз итњ, тђэмин итњ џ.б. Сирђк кенђ бу фигыль сљй­лђмдђ мљстђкыйль мђгънђдђ дђ килергђ мљмкин: юкны бар итњ, яз язлыгын итђ[Тумашева, 1964: 234].

Исем + ярдђмче фигыль калыбында тезмђ фигыльлђр ясалышында шулай ук кыл, бул ярдђмче фигыльлђре дђ кат­наша: карар кылу, тђрќемђ кылу, гашыйк булу, насыйп булу џ.б.

Идеярдђмче фигыле исђ књбрђк фигыльнећ тљрле грамматик формаларын ясый, ул тулысынча грамматикалашкан:

а) заман формалары: бара иде, бара торган иде, барачак иде;

ә) модаль мђгънђле фигыль: барасы иде, барырга иде, барсаћ иде, барыр идем џ.б.

Идефигыле сљйлђмдђ шулай ук башка сњз тљркемнђре белђн дђ (сыйфат, исем, сан џ.б.) кулланыла: Ул минем беренче укытучым иде. Ул яшь чакта матур иде. Алар љчђњ иде џ.б. Мондый очракларда иде фигыле предметны, књренешне, билгене џ.б. њткђнгђ књчерњ љчен кулланыла, димђк, темпораль мђгънђ белдерђ.

Иде ярдђмче фигыле борынгы булу, ђверелњ мђгънђсен­дђге эр-/ир- тамырлы фигыльдђн барлыкка килгђн: эр-ди ® ир-де ® иде. Шул ук тамырдан тљрле аффикслар алып ясал­ган эр-кђн ® икђн, эр-меш ® ирмеш ® имеш, эр-сђ ® ирсђ ® исђ кебек сњзлђр хђзерге телдђ кисђкчђлђргђ, яки мо­даль сњзлђргђ ђверелгђн.

Бул фигыле хђзерге телдђ мљстђкыйль мђгънђдђ дђ кул­ланыла. Мђсђлђн: ќђй булада , кыш була, бњген ќыелыш була.

Чыганаклар зуррак территорияне алып торсалар – нефть мђйданы була. Ђ ќир асты катламында нефть берничђ урында мђйдан-мђйдан булып ята икђн – ул инде нефть ятмасы була(Ш.Бикчурин). Шаулап аккан су булыртау башлары, тау аслары... (Г.Тукай).

Ярдђмче мђгънђдђ исђ бул фигыле тљрле модаль мђгънђ­лђр белдерђ торган һәм заман тљсмеренђ ия булган т а с в и р л а м а (перифрастик) фигыль формалары ясый:

а) Сабый баланыћ елавын кояшлы яћгырга охшатырга була(Г.Бђширов) – ягъни: охшатырга мљмкин (модаль мђгъ­нђ). Хљррияткђ тел тидерђсе булма! (Ф.Хљсни) – катгый тыю (модаль мђгънђ);

ә) Бу вакытта инде кояш баеп, књктђ беренче йолдызлар књренђ башлаган була (Ф.Хљсни) – заман тљсмере.

Ярдђмче рольдђ кайбер мљстђкыйль фигыльлђр дђ килђ. Аерым алганда, ал, бир, ят, тор, утыр, йљр, бар, ќит, бет, бетер, кил, кит џ.б. кебек фигыльлђр башка мљстђ­кыйль фигыльлђр белђн килеп, эш њтђлњ д ђ р ђ ќ ђ с ен белде­рђлђр. Тел белемендђ бу књренеш фигыльдђ д ђ р ђ ќ ђ к а т е г о р и я с е дип атала, шул ук вакытта бу фигыльлђр тезмђ фигыль нигезен мђгънђ ягыннан да беркадђр башкача формалаштыралар: сатып алды, ђйтеп бирде, яшђп ята, басып тора, эшлђп утыра, эшлђп йљри, барып ќитте, куркып китте џ.б.

Фигыльнећ грамматик категориялђре.

§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы.Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.

Фигыльдђ барлык-юклык – г о м у м и грамматик категория, ул, кайбер искђрмђлђрне исђпкђ алмаганда, барлык фигыль формалары, џђм затланышлы, џђм затланышсыз фигыльлђр љчен хас: бар-барма, барды-бармады, баргач-бармагач,барса-бармаса, бару-бармау џ.б. Бары тик хђл фигыльнећ кайбер формалары џђм эшнећ њтђлњ дђрђќђ­сен, њтђлњ рђвешен белдергђн кайбер аналитик фигыльлђр генђ бу юклык кушымчасына «каршы торалар», аны кабул итмилђр. Мђсђлђн, -а/-ђ кушымчалы хђл фигыльнећ кабатлаулы џђм гади формаларына (ашый утыр, йљгерђ-йљгерђ килђ), -ганчы/-гђнче кушымчалы хђл фигыльгђ (арыганчы эшлђдек) юклык кушымчасы ялганмый. Шулай ук, сљйли бирђ, кереп бара тибындагы кайбер аналитик нигезле фигыльлђр юклык формасында очрамый диярлек.

Фигыльдђ юклыкны белдерњ – тљрки теллђр љчен њзен­чђлекле грамматик категория, чљнки -ма/-мђ кушымчасы юклык аспектында бары тик фигыльлђргђ генђ ялгана. Исемнећ яки башка сњз тљркемнђренећ юклыгы татар телендә башлыча, тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ: китап ~ китап тњгел, яхшы ~ яхшы тњгел, књп ~књп тњгел џ.б. Башка типтагы теллђрдђн рус телендђ, мђ­сђлђн, юклык аспекты барлык сњз тљркемнђрендђ дђ универсаль чара – не кисђкчђсе белђн белдерелђ: не читал, не книга, немного џ.б. Татар телендђ кайбер затланышсыз фигыльлђрдђ генә фигыльнећ юклыгы исемнђрдђгечђ тњгел кисђкчђсе белђн дђ белдерелергђ мљмкин. Мђсђлђн: књргђнкешем тњгел(књрмђгђн кеше мђгънђсендђ). Без эшлисеэш тњгел(сљйл.т.). Кияњгђ бирђсекыз тњгел, Ашка саласытоз тњгел(мђкаль).

Килђчђк заман хикђя фигыльдђ књп иќеклелектђн котылу љчен дђ, мђсђлђн, юклыкта тњгел кисђкчђсе кулланыла: Мин анда бармаячакмын ~ Мин анда барачак тњгел.

Фигыль категориясенећ бу њзенчђлеге конверсия ќирлегендђ барлыкка килгђн охшаш сњз тљркемнђрен бер-берсен­нђн аеру љчен ышанычлы чара булып тора. Мђсђлђн, фигыль формаларыннан аерымланып (изоляциялђнеп) исемгђ књчкђн сњзлђр гадђттђ фигыльнећ грамматик билгелђрен югалталар, исемнђр кебек тљрлђнђ башлыйлар. Грамматик яктан бу њзгђреш беренче чиратта барлык-юклык белђн тљрлђнњгђ карый. Мисал љчен:

 

Фигыль Исем

буяу – буямау буяу – буяу тњгел њлчђњ – њлчђмђњ њлчђњ – њлчђњ тњгел язучы – язмаучы язучы – язучы тњгел

Берлек Књплек

I з. -мын/-мен -быз/-без

II з. -сыћ/-сећ -сыз/-сез

III з. -Æ -лар/-лђр.

 

II тљр (кыска тљрлђнеш)

 

Берлек Књплек

I з. -м -к

II з. -ћ -гыз/-гез

III з. -Æ -лар/-лђр

 

Боерык фигыльлђр мђгънђ њзенчђлеге буенча II, III зат формаларында гына кулланыла (I зат њзенђ-њзе боера алмый).

 

Берлек Књплек

III з. -сын/-сен -сыннар/-сеннђр.   Т у л ы тљр зат кушымчалары белђн х ђ з е р г е заман, б и л г е с е з њ т к ђ н заман џђм к и л ђ ч ђ к заман хикђя…

Берлек Књплек

II з. бар-а-сыћ бар-а-сыз III з. бар-а Æ бар-а-лар  

Берлек Књплек

II з. бар-ды-ћ/кил-де-ћ бар-ды-гыз/кил-де-гез III з. бар-ды/кил-де бар-ды-лар/кил-де-лђр  

Берлек Књплек

II з. бар-ган-сыћ/кил-гђн-сећ бар-ган-сыз/кил-гђн-сез III з. бар-ган/кил-гђн бар-ган-нар/кил-гђн-нђр  

Берлек Күплек

II з. бара иде-ң бара иде-гез III з. бара иде бара-лар иде, (бара иде-ләр) Мисаллардан күренгәнчә, бу очракта иде ярдәмче фигыле төрләнә, бары тик III…

Берлек Күплек

II-з. барган иде-ң барган иде-гез III-з. барган иде барган-нар иде (яки барган иде-ләр) П а р а д и г м а т и к мәгънәләр:

Берлек Күплек

II з. бара торган иде-ңбара торган иде-гез III з. бара торган иде бара торган-нар иде (бара торган иде-ләр) Семантик яктан бу заман формасы күбрәк үзенең төп, п а р а д и г м а т и к…

Киләчәк заман хикәя фигыльләр.

§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль.Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:

Берлек Күплек

II з. барыр-сың, киллер-сең барыр-сыз, киллер-сез III з. барыр, килер барыр-лар, киллер-ләр Заман кушымчалары тар вариантта (-ыр, -ер) һәм киң вариантта (-ар, -әр) кулланыла: бар-ыр,…

Берлек Күплек

II з. бар-мас-сың бар-мас-сыз III з. бар-мас бар-мас-лар -мас/-мәс кушымчасы этимологик яктан ике кисәктән тора:-ма-с; -мә-с; Биредә с – з…

Берлек Күплек

II з. барачак-сың барачак-сыз III з. бара-чак барачак-лар Заманның юклык формасы –ма/-мә кушымчасы белән белдерелә, әмма еш кына ул…

Берлек Күплек

II з. барачак иде-ң барачак иде-гез III з. барачак иде барачак иде-ләр (барачак-лар иде) Юклык аспекты ике төрле юл белән ясала: бармаячак иде, барачак түгел иде.

Ган бар, -ган (юк) әйләнмәсе.

-ган бар (юк)әйләнмәсе белдергән эш-хәл өч затка да карый ала. Зат төшенчәсе бу очракта…

Берлек Күплек

II з. барган-ың бар барган-ыгыз бар III з. барган-ы бар барган-нары бар Бик хозур! Рәт-рәт тора гаскәр кеби чыршы нарат; Төпләрендә ятканым бар, хәл…

Боеру наклонениесе (боерык фигыль).

Боерык фигыль II һәм III зат формаларында, берлектә һәм күплектә кулланыла, боеру наклонениесенең…

Берлек Күплек

II з. (син) бар, кил! (сез) бар-ыгыз, кил-егез III з. (ул) бар-сын, кил-сен (алар) бар-сыннар, кил-сеннәр I затның булмавы семантик яктан сөйләүченең үз-үзенә боера, эш куша…

Шарт наклонениесе

Шарт фигыль).

§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.

Берлек Күплек

II з. бар-са-ң, кил-сә-ң бар-са-гыз, кил-сә-гез III з. бар-са, кил-сә бар-са-лар, кил-сә-ләр Шарт фигыль заман белдерми, башка кыек наклонениеләрдәге кебек үк, ул белдергән эш…

Хикәя фигыль Теләк фигыль

Без бара-быз, укый-быз, Без барый-к, укый-к Мәгънәсе буенча теләк фигыль нинди дә булса эшне… ...Хезмәттә чагында мин майор Шакиров белән таныштым. Ул үзе чикылдап торган татар кешесе,…

Берлек Күплек

II з. Син бара аласың Сез бара аласыз III з. Ул бара ала Алар бара ала (лар) Сөйләм эчендә -а ал – модаль формасы төрле фигыль шәкелләрендә килә…

Берлек Күплек

II з. Синең барасың бар Сезнең барасыгыз бар III з. Аның барасы барАларның барасылары бар. Бу аналитик төзелмә сөйләмдә күбрәк җөмләне…

Юнәлеш категориясе.

Юнәлеш фигыльгә хас г о м у м и грамматик категорияләрдән санала, ягъни юнәлеш кушымчалары форма ясагычлардан фигыль… Татар тел белемендә, һәм гомумән төрки… Беренчедән, юнәлеш категориясенә билгеләмә бирүгә, ягъни аның гомуми…

ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.

§ 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. Ул… Дђрђќђ категориясе астында берлђштерелгђн тљрле тел чаралары мђгънђлђре буенча… Дђрђќђ категориясе татар телендђ ике тљрле юл белђн белдерелђ: а) фигыль нигезенђ ялганып килгђн махсус кушымчалар…

Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.

а) –р кушымчасы сузыкка тәмасланган фигыльләргә ялгана: сөйлә-р (сүз), эшлә-р (эш). Тартык авазга тђмамланган сњзлђрдђ: ә) ярымтар сузыклар белђн килђ торган -ыр/-ер кушымчасы ял­гана: кил-ер(кљн), кайт-ыр (вакыт), йљр-ер(чак);

Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.

а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белде­релђ:Ђйтер сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга (ќыр). Бљтен љмет синдђ, Малик туган,… ә) еш кына тар­тым кушымчасы белђн белдерелгђн субъектны ачыклап иялек… б) тартым кушымчасыннан башка, про­цессныћ субъекты баш килештђге исем яки алмашлык белђн бел­дерелђ: Безнекелђр…

Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.

Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгълњм булганча, хђзерге тел бе­лемендђ сњз ясагычларга кертелђ, ђмма сыйфат фигыль формаларына ялганып… -рлык (-маслык) кушымчалы форма књбрђк аергыч функциясендђ (атрибутив… -рдай (-мастай) формалары да еш кына аергыч фунциясендђ килђ: Яндыр- ырдай, кљйдерердђй кљлњ кљче (Г. Афзал). Таш…

Хђзерге заман сыйфат фигылләр.

-учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы хђзерге татар телендђ очрамый, џђм аныћ нигезендђ затланышлы формалар да ясалмаган. Искђрмђ. 1. -учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсен белдерђ алуы тљрки теллђр… 2. Кайбер тљрки теллђрдђ татар телендђге -учы формасы затланышлы фигыль буларак та кулланыла ала. Мђсђлђн,…

А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.

Шул ук форма тамырдагы процессныћо б ъ е к т ы н,у р ы н ы н, ва­ к ы т ы н ачыклап килгђндђ, эш башкаручы субъект: ә) сыйфатланмыш составындагы тартым кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ:… б) субъект аналитик рђвештђ, баш килештђ алмашлык яки исем белђн белдерелергђ мљмкин:Мин тора торган шђџђрнећ…

Хәл фигыль.

Сөйләмдә хәл фигыльләр гадәттә икенче бер фигыль белән белдерелгән эшне төрле яктан а ч… Ул көнне кар яуды да яуды. Күбәләкләр кебек… Хәл фигыльләрнең фигыль һәм рәвеш белән уртаклыгын һәр өч…

Исем фигыль

Йљгерњ – файдалы (сөйләм теле). Шыћшу да, кљлешњ-сљйлђшњ дђ ишетелмђс булды (И.Гази). Югалтуныћ ни икђнен белђ, юатуны белми џич йљрђк.… Ф и г ы л ь билгелђреннђн исем фигыльдђ семантик яктан процесс, эш-хђл… И с е м н ђ р кебек, исем фигыльлђр эш-хђлне беркадђр предметлаштырып белдерђлђр, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр.…

Исем фигыль Исем

язу – язмау язу – язу тњгел буяу – буямау буяу – буяу тњгел сайлау – сайламау сайлау – сайлау тњгел

Инфинитив.

Сөйләм эчендә инфинитив берничә вазифа башкара: а) җөмләдә икенче бер фигыльгә ияреп килә… Ирек Мәскәүгә, театр курсларына укырга китте (Ф.Садриев). Үземне бар иткән туфрак…

Фигыльләрнең ясалышы[46].

-ла/-лә кушымчасы исем, сыйфат, рәвешләргә һәм аваз ияртемнәренә ялгана: а) билгеле бер к о р а л белән эшләнә торган эш-хәлне… ә) билгеле бер м а т е р и а л белән эшләнә торган эшне белдерә: тозла, майла борчыла,…

Рәвеш.

М о р фо л о г и к яктан рәвеш башка сүз төркемнәреннән үзенең төрләнмәве белән… С и н т а к с и к яктан рәвешләр күбрәк фигыльне,… Чәй янында озак утырмадык, вакыты ул түгел (Ә. Еники). Атыш ничектер кинәт башланды…

Рәвешләрнең ясалышы.

Т а м ы р рәвешләр татар телендә бик күп түгел. Аларга: тиз, күп, бик, сирәк, еш, тәмам, аз,… Рәвешләр морфологик, синтаксик, морфологик-синтаксик (конверсия)… Карт белән карчык, конвертны кулдан-кулга күчергәләп, байтак кына вакыт…

Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.

а) Исемнәрнең берлек һәм күплек формаларына ялгана, күбрәк чагыштыру мәгънәсендәге… Төшкә таба күк йөзе ачылып, кояш язча көлеп… ә) күбрәк иялек килешендәге зат алмашлыкларына, яки билгеләү алмашлыкларына…

Аваз ияртемнәре.

§ 142. Гомуми төшенчә. А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз төркеме. Кеше тавышына, хайван… Тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре белән бергә, кеше… Л е к с и к – с е м а н т и к яктан аваз ияртемнәре чынбарлык күренешләрен белдерәләр,…

Ярдәмлек сүз төркемнәре.

Бәйлек.

Сүзләр арасындагы төрле-төрле мөнәсәбәтләрне белдерүләре ягыннан… С и н т а к с и к яктан бәйлекләр үзләре белән… Ат килеп туктауга арбадан төште дә, картлар белән татар телендә исәнләште (Г.…

Теркәгечләр.

М о р ф о л о г и к яктан теркәгечләр төрләнмиләр, бары тик теркәгеч ролендә килгән… С и н т а к с и к яктан теркәгечләр… Т е р к ә г е ч һәм б ә й л е к - ике ярдәмлек сүз төркеме,…

Модаль сүз төркемнәре

Кисәкчәләр

Сукмакларга үлән үскәндер бит, Тик учаклар әле исәндер бит – сагынгандыр безне учаклар (Зөлфәт).… Кисәкчәләр морфологик яктан төрләнмиләр,… Кисәкчәләрнең күпчелеге фонетик яктан вариантлаша, алар сингармонизмга һәм…

Ымлык.

§ 155. Гомуми төшенчә.Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.

С е м а н т и к яктан алар чынбарлык күренешләрен, хис-тойгыларны, ихтыярны белдерәләр, әмма ымлыклар бу кичерешләрне, ихтыярны башка мөстәкыйль сүз төркемнәре кебек атап күрсәтмиләр, ә кыска юл белән белдерәләр, аларның номинатив функцияләре юк.

М о р ф о л о г и к яктан ымлыклар төрләнмиләр, бары тик кайбер ымлыкларга гына сүз ясагыч кушымчалар ялгана: уфылдау, ахылдау һ.б.

С и н т а к с и к яктан ымлыклар җөмлә кисәге була алмыйлар, үзләре генә аерым җөмлә төзиләр, яки җөмләгә өстәмә эмоциональ төсмер бирү өчен кулланылалар.

Кинәт клуб ишеге ачылды. Кемдер баскычка чыкты. Тәмәке уты күренеп китте:

- Һәйт!

Малайлар тәрәзә яныннан борчак шикелле читкә тәгәрәштеләр (Р. Бәшәр). Ә-ә, шулаймыни...дигән булды Хәдичәтти-артистка (М.Мәһдиев). Ах, хәйләкәр абый! Җирне, кешеләрне яраттырып, яраттырган икән үзен дә (Р.Гаташ).

§ 156. Ымлыкларның структур төрләре һәм ясалышы.Составы буенча ымлыкларны т ө п һәм я с а л м а төрләргә бүлеп карыйлар. Төп ымлыклар кешеләрнең эмоциональ халәтенә бәйле рәвештә чыгарылган авазлардан яки аваз җыелмаларыннан тора.Татар телендә төп ымлыкларның түбәндәге структур төрләре бар:

а) я л г ы з а к ымлыклар: а, ә, э, у, йә, йа, ай, әй, уй, аһ, ах, их, уф, на, мә, ну, һа, һә, һу, һи, фу, фи, һм, чү, әһә, һай, һәйт, абау һ.б.

Шулай ук рус ымлыкларына охшатып әйтелгән о, ой, эх, оһо ымлыклары да очрый;

б) к а б а т л а н ы п килгән ымлыклар: а-а, и-и, у-у, ай-ай, уй-уй, һәй-һәй, чү-чү, на-на, көш-көш һ.б.

в) п а р л ы ымлыклар: ай-һай, ай-йай, ах-ух һ.б.

Я с а л м а ымлыклар дип башка сүз төркемнәреннән күчкән һәм кыска юл белән хис-тойгы, ихтыярны белдерә торган сүзләргә әйтәләр. Телдә бу рәвешле морфологик –синтаксик ысул белән ясалган ымлыклар шактый күп һәм составы ягыннан да алар төрле:

а) аерым мөстәкыйль сүзләрдән аерымланган ымлыклар: бәә-леш (гаҗәпләнү), тамаша (нинди дә булса эшне хупламау), каравыл! (курку), пычагым (санга сукмау). Мондый ымлыклар арасында төрле сүзтезмәләрдән күчкәннәре дә бар: кит аннан! (нык гаҗәпләнү, көтелмәгәнлек), йөзе кара булгыры (каргыш) һ.б.;

б) илаһияткә, мифик көчләргә сыгынуга бәйле ымлыклар: алла сакласын, я рабби, ай алла, шайтан алгыры һ.б.

в) исәнләшү, саубуллашу кебек этикет сүзләргә бәйле ымлыклар: исәнмесез, сау булыгыз, хушыгыз, гафу итегез һ.б.[Тулырак карагыз: Татар грамматикасы,2002:416].

§ 157. Ымлыкларның мәгънә буенча төрләре.Башлап, ымлыклар ике зур төркемгә бүленә: 1) х и с – т о й г ы, кичерешләрне белдерә торган, ягъни э м о ц и о н а л ь ымлыклар; 2) и х т ы я р н ы белдерә торган ымлыклар. Аларны күбрәк и м п е р а т и в ымлыклар дип атыйлар.

Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.

Әй, бу яшәү! Шомлы! Тилмерткеч кызык! Илаһ көч йөри Биләүне Кәфенгә кадәр сузып!… б) үкенү, көчле теләк, рәнҗү,… Ни газизрәк – бу Ватанмы? Аһ, туган каумем газиз (Дәрдмәнд). Тынма әле, Тынма әле…

Модаль сњзлђр.

Мђгънђ тљсмерлђре џђм синтаксик функциялђре буенча модаль сњзлђрне Д.Г.Тумашева ике тљркемгђ бњлеп карый: 1) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен объектив рђвештђ белдерђ торган модаль… 2) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен сљйлђњченећ субъектив бђялђве аркылы белдерђ торган модаль сњзлђр [Тумашева,…

Библиография.

1. Алпаров Г. Сайланма хезмәтләр.- Казан: Татгосиздат, 1945.

2. Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. – М.: Изд-во АН СССР, 1952.

3. Бондарко А. В., Буланин Л. Л. Русский глагол.

4. Вандриес Ж. Язык. – М., 1937.

5. Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками). – Махачкала: Изд-во “Юпитер”, 2000.

6. Ганиев Ф. А. Видовая характеристика татарского глагола. – Казань:Таткнигоиздат, 1963.

7. Ганиев Ф. А. Образование сложных слов в татарском языке. – Казань, 2002.

8. Ганиев Ф. А. О синтетических и аналитических падежах в татарском языке // Вопросы тюркологии. – Казань, 1970.

9. Ганиев Ф. А. Семантические разряды глаголов татарского языка .- Исследование по татарскому языкознанию. – Казань, 1984.

10. Ганиев Ф. А. Суффиксальное словообразование в современном татарском языке. – Казань, 1974.

11. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.: “Наука”, 1970.

12. Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: имя (на материале староанатолийско-тюркского языка). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1987.

13. Закиев М. З. К вопросу о категории падежа в тюркских языках // Проблемы тюркологии и истории востоковедения. – Казань: Изд-во КГУ, 1964.

14. Зәйнуллин М. З. Хәзерге башкорт әдәби теле. Морфология.- Өфе, 2002.

15. Зиннатуллина К. З. Залоги глагола в современном татарском литературном языке. – Казан: Тат.кн.изд-во, 1969.

16. Ибрагимова М. Ю.Ирреальная модальность и средства ее передачи в татарском языке: автореф. дисс...канд.филол.наук. – Казань, 1975.

17. Иванов С. Н. Очерки по синтаксису узбекского языка (форма –ган и ее производные). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1959.

18. Иванов С. Н. Родословное древо тюрок Абу-л-Гази хана. – Ташкент: Изд-во “Фан”, 1969.

19. Ирисов Н. И. Генитив в современном татарском языке (к проблеме взаимодействия морфологии и синтаксиса): автореф.дисс. ...канд. филол.наук. – Казань, 2004.

20. Иштанова Р. К. Глаголы татарского языка в семантическом аспекте: автореф.дисс....канд.филол.наук. – Казань, 2002.

21. Костенко В. А. Имена прилагательные в современном татарском литературном языке: автореф. дисс. ... канд.филол.наук. – Казань, 2002.

22. Латфуллина Л.Г. Категория качественного прилагательного в современном татарском языке: автореф.дисс. ...канд.филол.наук.-М., 2003.

23. Мардиева М. Б. Перифрастические формы татарского глагола в сравнении с узбекским и турецкими формами: автореф. дисс. ...канд.филол.наук, 1976.

24. Мифтахова И. Г. История татарских грамматик: исследование глагола, местоимения и наречия (XIX – XX вв.).- Казань: “Хәтер”, 1999.

25. Нигъмәтуллов М. М., Ишмөхәммәтов И. Ш. Сүзъясалышы: күнегүләр җыентыгы.- Алабуга, 2001.

26. Нуриева А. Х. Төрле наклонениедагы фигыльләрнең заман белән төрләнүенә карата. – Татар теле һәм диалектологиясе мәсьәләләре. – Казан: КДУ нәшр., 1959.

27. Плунгян В. А. Общая морфология. Введение в проблематику. – М., 2000.

28. Салимова Д. А. Части речи в разноструктурных языках: автореф.дисс....докт.филол.наук. – Елабуга, 2001.

29. Семенова Г. Н. Именные композиты в чувашском языке. – Чебоксары, 2002.

30. Сергеев В. И. Морфологические категориальные и некатегориальные формы в современном чувашском языке. - Чебоксары, 2002.

31. Тадыкин И. Х. Место причастия в системе именных и глагольных форм алтайского языка. – Записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ, вып.6.- Горно-Алтайск, 1964.

32. Татар грамматикасы. Т. I . – М.: Инсан; Казан: Фикер,1998.

33. Татар грамматикасы. Т. II: морфология. - М.: “Инсан”; Казан: “Фикер”, 2002.

34. Татарская грамматика. Т. I . – Казань: Тат.книжн.изд-во, 1993.

35. Татарская грамматика. Т. II: морфология.- Казань: Тат. книжн. изд-во, 1997.

36. Тумашева Д. Г. Перифрастические формы татарского глагола. – Вопросы татарского языкознания. – Кн.2.- Казань: Изд-во КГУ, 1965.

37. Тумашева Д. Г. Семантика аналитических конструкций с глаголами движения. – Татарский язык: лексическая и грамматическая семантика. – Казань: Изд-во КГУ, 1984.

38. Тумашева Д. Г. Татар теле морфологиясен өйрәнүнең актуаль мәсьәләләре // Очерки по морфологии татарского языка. – Казань: Изд-во КГУ, 1978.

39. Тумашева Д.Г. Татарский глагол (опыт функционально-семантического исследования грамматических категорий).- Казань: Изд-во КГУ, 1986.

40. Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе.- Казан: КДУ нәшр.,1964.

41. Тумашева Д. Г. Хәзерге татар әдәби теле. Морфология. – Казан: КДУ нәшр., 1978.

42. Тумашева Д. Г., Гыйләҗиева А.Р. Хәзерге татар әдәби теле. Сүз ясалышы һәм морфология (практик һәм лаборатор эшләр өчен күрсәтмәләр һәм биремнәр). – Казан: Офсет. лаборат. КГУ, 1988.

43. Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарскрм языке.- Черкесск: карачаево- балкарское книжн.изд-во, 1963.

44. Хангильдин В. Н. Татар теле грамматикасы: морфология буенча очерклар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1954.

45. Хангильдин В.Н. Татар теле грамматикасы. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1959.

46. Шайхайдарова Д. Ш. Грамматическая категория лица татарского глагола в рамках функционально-семантической категории персональности: автореф.дисс. ...канд.филол.наук. – Казань, 1988.

47. Щербак А. М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол).- Л.: “Наука”, 1981.

48. Юлдашев А. А. Принципы составления тюрко-русских словарей. – М.: “Наука”, 1972.

 

 

 

 

 

Эчтәлек

Кереш.

Морфология.

§1. Морфологиянең өйрәнү предметы һәм бурычлары.

§2. Морфологиянең тел белеменең башка тармаклары белән бәйләнеше.

§3. Грамматик категория турында төшенчә. Грамматик форма һәм грамматик мәгънә.

§4. Функциональ-семантик категорияләр.

Белемегезне тикшерегез.

Морфемика.

§6. Морфема һәм аның төрләре. §7. Сүз тамыры һәм аның… §8. кушымчалар һәм аларны төркемләү.

Сүз ясалышы.

§16. Сүз ясалыш структурасы. 1. Сүз ясалыш мәгънәсе. 2. Сүз ясалыш тибы.

Сүз төркемнәре.

§20. Татар телендә сүзләрне төркемләү принциплары.

§21. Татар телендә сүз төркемнәре.

§22. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте.

1. Исем-сыйфат мөнәсәбәте.

2. Сыйфат-рәвеш мөнәсәбәте.

Белемегезне тикшерегез.

Мөстәкыйль сүз төркемнәре.

Исем.

§23. Гомуми төшенчә.

§24. Исемнең лексик-грамматик төркемнәре.

Исемнең грамматик категорияләре.

§25. Сан категориясе.

1. Берлек сан һәм аның грамматик мәгънәләре.

2. Исемнең күплек сан формасы. –лар кушымчасының грамматик мәгънәләре.

3. Күплекне башка чаралар белән белдерү.

§26. Хәбәрлек категориясе.

Килеш категориясе.

§27. Исемнең килешләр белән төрләнеш үзенчәлекләре.

§28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.

Килешләрнең грамматик мәгънәләре.

§29. Баш килеш.

1. Аерылмыш тартымлы булганда.

2. Аерылмыш тартымсыз булганда.

§30. Иялек килеше.

§31. Юнәлеш килеше.

§32. Төшем килеше.

§33. Чыгыш килеше.

§34. Урын-вакыт килеше.

§35. Килеш категориясен өйрәнүгә карата.

Тартым категориясе.

§36. Исемнең тартым белән төрләнеш үзенчәлекләре.

§37. Тартымның мәгънәләре һәм сөйләм эчендә кулланылыш үзенчәлекләре.

§38. Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше.

Исемнәрнең ясалышы.

§39. Гомуми төшенчә.

§40. Морфологик ысул белән исем ясалышы.

§41. Сүз кушу ысулы белән исем ясалышы.

§42. Морфологик-синтаксик ысул белән исем ясалышы (конверсия).

Белемегезне тикшерегез.

Исем сүз төркеменә морфологик анализ ясау үрнәкләре.

Сыйфат.

§44. Сыйфатларның исемләшүе. §45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре. §46. Сыйфатларның лексик-семантик төркемчәләре.

Сан.

§52. Гомуми төшенчә.

§53. Сан төркемчәләре.

1. Микъдар саны.

2. Тәртип саны.

3. Чама саны.

4. Бүлем саны.

5. Җыю саны.

§54. Санның башка сүз төркемнәренә мөнәсәбәте.

Белемегезне тикшерегез.

Сан сүз төркемен анализлау үрнәге.

Алмашлык.

§56. Алмашлыкларны төркемләү. §57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре. … §58. Зат алмашлыклары.

Фигыль.

§67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе). §68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик… §69. Мөстәкыль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләр.

Затланышлы фигыльләр.

Хикәя фигыль.

§75. Хәзерге заман хикәя фигыль. Хикәя фигыльнең үткән заман формалары. §76. Категорик үткән заман хикәя фигыль.

Боеру наклонениесе (боерык фигыль).

§85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.

§86. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры.

Шарт наклонениесе (шарт фигыль).

§88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры. §89. Теләк наклонениесе. §90. Шартлы теләк наклонениесе.

Юнәлеш категориясе.

§92. Гомуми төшенчә.

§93. Төп юнәлеш.

§94. Төшем юнәлеш.

§95. Кайтым юнәлеше.

§96. Уртаклык юнәлеше.

§97. Йөкләтү юнәлеше.

Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).

§99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү. §100. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен… 1. Эшнең вакытка мөнәсәбәтле үтәлү характерын белдерү.

Затланышсыз фигыльләр.

Сыйфат фигыль.

Үткән заман сыйфат фигыльләр. §103. Ясалышы һәм төп функцияләре. §104. –ган кушымчалы сыйфат фигыльдә заман белдерү үзенчәлекләре.

Хәл фигыль.

§124. Гомуми төшенчә.

§125. –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль.

§126. –а/-ә,-ый/-и кушымчалы хәл фигыль.

§127. –гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчалы хәл фигыль.

§128. –ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль.

§129. Хәл фигыльләрнең башка фигыль формалары белән мөнәсәбәте.

Исем фигыль.

§130. Гомуми төшенчә.

§131. Исем фигыльләрнең килеш белән төрләнү үзенчәлекләре.

§132. Исем фигыльләрнең тартым белән төрләнеше.

Инфинитив.

§133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.

Фигыльләрнең ясалышы.

§134. Морфологик ысул белән фигыль ясалышы.

§135. Синтаксик ысул белән фигыль ясалышы.

Белемегезне тикшерегез.

Фигыль сүз төркеменә анализ ясау үрнәкләре.

Рәвеш.

§137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре. Рәвешләрнең ясалышы. §138. Рәвешләрнең лексик составы.

Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).

§143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре. 1. Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын… 2. Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре.

Ярдәмлек сүз төркемнәре.

Бәйлек.

§147. Гомуми төшенчә.

§148. Бәйлекләрне төркемләү.

§149. Бәйлекләрнең мәгънәләре.

§150. Бәйлек сүзләр һзм бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәр.

Теркәгеч.

§151. Гомуми төшенчә.

§152. Теркәгечләрне төркемләү.

1. Тезүче теркәгечләр.

2. Ияртүче теркәгечләр.

Модаль сүз төркемнәре.

Кисәкчәләр.

§153. Гомуми төшенчә.

§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре.

Модаль һәм ярдәмлек сүз төркемнәрен анализлау үрнәкләре.

Библиография.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[1] Бу термин соћгы вакытта чыккан татар теле грамматикаларында кулланыла башлады.

[2] Кайбер хезмђтлђрдђ ул г о м у м г р а м м а т и к мђгънђ дип бирелђ.

[3] Бу турыда кара: М.З.Зђкиев. «Введение» // Татарская грамматика.–Т. II: Морфология.–Казань, 1993.– 16 б.

[4] Æ - нуль морфеманы белдерә.

[5] Алар турында тулырак мђгълњмат фигыльне љйрђнгђндђ бирелђчђк.

[6] Бу турыда тулырак мђгълњматны түбәндәге китаптан кара: Татар грамматикасы. I т.,

М.: “Инсан”, Казан: Фикер, 1998.– 175–200 б.

[7] Т (тамыр), СЯ (сњз ясагыч кушымча), ФЯ (форма ясагыч кушымча), ФТ (форма тљрлђндергеч кушымча).

[8] Сњз тљзелешенећ бу ягын љйрђнњ тел тарихына, тарихи морфологиягђ карый.

[9] Русская грамматика. Т.1.–Фонетика. Фонология. Ударение. Интонация. Словообразование. Морфология.–М.: Наука, 1980.–С. 124, 129.

[10] Хђзерге югары уку йортлары программаларында да сњз ясалышын морфологиядђ љй­рђнњ каралган.

[11] Бу турыда карагыз: Татарская грамматика.-Т. I.–Казань, 1993.–С. 188–190.

[12] Бу турыда тулырак мђгълњматны карагыз: Тумашева Д.Г., Гыйлђ­ќиева А.Р. Хђзерге татар ђдђби теле. (Сњз ясалышы џђм морфология): Практик џђм лаборатор эшлђр љчен књрсђтмђлђр џђм биремнђр.–Казан: КДУныћ офсет лабораториясе, 1988.

[13] Сњз ясалышына караган хезмђтлђрдђ сњз ясалыш чылбырына кергђн кушымчалар еш кына кушылып бирелђ: -лылык, -чылык, -сызлык џ.б. рђвешендђ. Безнећ фикеребезчђ, мондый очракларны ясагыч кушымчаларныћ эзлекле ялгануы, ягъни с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы дип карау телнећ морфологик тљзелешен аћлату љчен џичшиксез отышлырак.

[14] Морфологик юл белђн сњз ясалыш структурасы алдагы параграфта ќентеклђп яктыртылды.

[15] Љстђвенђ, бу сњзлђр арасында кайберлђренећ кушма яки тезмђ сњз булуы да шик тудыра (комлы туфрак, кара туфрак, озын аяклы џ.б.).

[16] Автор мисалы.

[17] «Татар грамматикасы»нда (Т. I) парлы сњзлђргђ карата «куш сњзлђр» термины кулланыла (Татар грамматикасы, 1998).

[18] Болар турында тулырак мђгълњматны карагыз: Татар грамматикасы, 1998: 297–300 б.

[19] Бу очракта ђле грамматик яктан укымаган (кеше) дип тђ ђйтергђ мљм­кин. Ђмма семантик яктан аныћ мђгънђсе фигыль мђгънђсеннђн књпкђ кићрђк.

[20] «Татар грамматикасы»ныћ II томында 13 сњз тљркеме књрсђтелђ. Ул турыда алдагы бњлеклђрне карагыз.

[21] Традицион рђвештђ я р д ђ м л е к сњз тљркемнђре дип йљртелгђн бу тљр­кемне б ђ й л ђ г е ч л ђ р дип атау, безнећчђ, књбрђк синтаксик якка тар­­та, шућа књрђ морфология љчен баштагы термин, ягъни ярдәмлек сүзләр кулайрак дип саныйбыз.

[22]Исемне ачыклап килгђн џђр сыйфат фигыль сыйфат була алмый дип ђйтње белђн М.З.Зђкиев, џичшиксез, хаклы. Ђмма укыган (кеше) тезмђсендђ укыган сњзенђ беркадђр адъективлашу (сыйфатлашу) хас. Ђмма ђле ул фигыль билгелђрен дђ саклый: (укыган кеше – укымаган кеше – Ф.Х.).

[23] Бу турыда тулырак, мәгълүматны карагыз: Фаттахова Р.Ф. Категория числа в современном татарском литературном языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.–Казань, 2002.–Б. 10–12.

[24] Ганиев Ф.А. Проблемы классификации частей речи в современном татарском литературном языке // Вопросы морфологии татарского языка.–Казань, 1980.–С. 9–14.

[25] Русча язылган хезмђтлђрдђ бу књренеш «принцип разового вхождения падежных форм в структуру предложения» дип атала. Бу турыда кара: Га­джиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками): Автореф. дис. ... д-ра филол. наук.–Махачкала, 1998.–С. 12.

[26] Карагыз: Татарская грамматика. Т. I, 1993: С.318-322.

[27] Бу турыда карагыз: Хђмзин К.З., Мђхмњтов М.И., Сђйфуллин Г.Ш. Гарђпчђ-татарча-русча алынмалар сњзлеге.–Казан, 1965.– 838–839 б.

[28] Мисаллар «Татарская грамматика»ныћ I томыннан китерелђ.– 358–376 б.

[29] Большой энциклопедический словарь. Языкознание.–М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 2000.–С. 172.

[30] Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка.–М.: Высшая школа, 1965.–С. 78.

[31] Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции.–М.: Наука, 2002.–С. 319.

[32] Соћгы вакытта грамматик хезмђтлђрдђ мондый књренеш «выделительная функция» дип билгелђнђ башлады.

[33] Грамматика современного башкирского литературного языка.–М.-Л., 1948.–С. 109.

[34] Ирисов Н.И. Генитив в современном татарском литературном языке...–Казань, 1983.

[35] Грамматикада бу күренеш “килешләр белән башкару” (управление падежами) дип атала.

[36] Бу турыда мәгълүматны карагыз: Татар грамматикасы.- Т. II.-121-132 б.

[37] Бу турыда тулырак мәгълүматны «Сыйфат фигыль», «Хђл фигыль», «Исем фигыль» темаларыннан карагыз.

[38] Бу формалар турында тулырак мәгълүматны § лардан карагыз.

[39] Татар грамматикасы. Т. II.– 121–132 б.

[40] “тамганалган” термины русча лингвистик хезмәтләрдәге “маркированное значение” мәгънәсенә туры килә.

[41] Модаль формалар алдагы бүлекләрдә каралачак.

[42] Уянды исә

[43] Типологиягә мөрәҗәгать итсәк, Һинд – Европа телләрендәге “причастие”ләр бер үк вакытта эш башкаручы субъектны һәм эш-хәлнең үзен белдерә алмыйлар: “Имена действия и имена действующего лица, имеющие вообще говоря свои специальные морфемы, никогда не смешиваются, они внутри более общей категории имени составляют две специальные категории, четко разграниченные” [Вандриес, 1937: 124].

[44] -ган бар/юк төзелмәсенең кулланылыш үзенчәлекләре турында ... битләрне кара.

[45] Бу үзенчәлеге белән, ягъни бернинди өстәмә кушымчаларсыз килгәндә тамырдагы процессның субъектын гына ачыклавы белән, бу форма рус телендәге причастиеләргә охшашлык күрсәтә.

[46] Карагыз: Ш.А.Рамазанов Татар телендә фигыль ясалышы. – Татар теле буенча очерклар. Казан, 1954. Д.Г.Тумашева. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе... 226-237 б. Татар грамматикасы, т. I, 1998: 324-379 б.

 

[47] Типологик планда да књбрђк шундый сњзлђр модаль сњз тљркеменђ кертелђлђр.