рефераты конспекты курсовые дипломные лекции шпоры

Реферат Курсовая Конспект

Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.

Килђчђк заман сыйфат фигыльләр. - раздел Образование, Югары уку йортлары љчен дђреслек § 107. –Ыр/-Ер (-Ар/әр) –Р Формасы. Ясалышы һәм М&#...

§ 107. –ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.–ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:

а) –р кушымчасы сузыкка тәмасланган фигыльләргә ялгана: сөйлә-р (сүз), эшлә-р (эш).

Тартык авазга тђмамланган сњзлђрдђ:

ә) ярымтар сузыклар белђн килђ торган -ыр/-ер кушымчасы ял­гана: кил-ер(кљн), кайт-ыр (вакыт), йљр-ер(чак);

б) кић сузыклар белђн килгђн -ар/-ђр кушымчасы ялгана: њс-ђр (гљллђр), там-ар (тамчылар тамар чаклар).

Искђрмђ. 1. Бу очракта фигыль нигезенђ кайсы кушымчаныћ (тар сузыклар белђн яки кић сузыклар белђн) ялгануын кагыйдђ белђн беркетњ шактый авыр. Ђгђр фигыль р авазына яки л авазына бетсђ, аћа кушымчаныћ кић варианты ялганмый диярлек, мђсђлђн: бар-ыр ќир, ал-ыр акча. Калган очракта практик кулланылышта тар џђм кић кушымчаларныћ икесе дђ ялганырга мљмкин, мђсђлђн, ту-ар (ту-ыр) таћ, ис-ђр (исер) ќил. Ђдђби нормага кић кушымча ялгау туры килђ тљшђ.

2. у, у, и авазларына тђмамланган фигыль нигезлђренђ кагыйдђ буларак -ар/-ер кушымчалары ялгана: ту-ар кљн, кий-ђр (кияр) књлмђк. Бу књренеш исђ тарихи рђвештђ мондый сњзлђрнећ ахырында тартык (ярымсузык)w џђм й авазлары булу белђн аћлатыла: туг > туw > ту; киг > кий > ки.

-ыр/ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ юклыгы -ма-с/-мђ-с кушымча­лары белђн ясала: сулмас(гљл), шићмђс(чђчђк), талмас(бе­лђк).

Халык ќырлары халык књћеленећ џич тђ тутыкмасвђ књгђрмђссаф вђ рђушан кљзгеседер (Г.Тукай). Тормышкњз иярмђстизлек белђн алга бара (Социалистик Татарстан).

Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ бу формасы аергыч функци­ясендђ кил­гђндђ њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора:

а) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћс у б ъ е к т ы: Так­таш, синећ њпкђћ искђ тљште. Итмђгђннђр нарком беразга... Син шигырьдђ нарком булыр кеше. Тирђн синећ ерган буразнаћ (С.Хђким). Сагынмас кешелђр булмас, сагынам, сабыр итђм (ќыр);

ә) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћо б ъ е к т ы:Сљй­лђр сњзен оныткандай, беравык ул тынып торды (Н.Фђттах). Сићађйтер сњзем бар... (Ш.Галиев);

б) сыйфатланмыш тамырдагы процессныу р ы н ягыннан харак­терлый: Тирђн сахра минем барыр юллар(Џ.Такташ). Ашкына­мын минђбђт бетмђс урынга, мђћгегђ (Г.Тукай). Кайтыр юлгаюнђлделђр хђзер (ђкият);

в) вакыт ягыннан характерлый:Саубуллашыр, китђр минут ќитте, Ђ килми лђ, килми китђсе (Х.Туфан). Крестьянныћ утка баскан кебекйљрер чагыќитте (И.Гази).

Болардан тыш, -ыр/-ер формасы чама, исђп кебек сњзлђр белђн џђм алдыннан сњзе белђн шактый еш очрый: Кунакныћ да кузгалыр исђбекњрен­ми (Ф.Хљсни). Ќавапны озак кљтеп торырчамабыз юк безнећ дигђн кебек, текђлеп карап тора башлады (Ф.Хљсни). Син килер алдыннан безнећ пози­циялђр љстенђ биш снаряд тљште (И. Гази). Ђмма татар телендђ бу очраклар -р форма­сыныћ исем фигыль мђгънђсе буларак карала ала, чљнки бу позициядә -ыр/-ер формасы еш кына -у/-у кушымчалы фигыль белђн алыштырыла: кузгалыр исђбе — кузгалу исђбе, килер алдыннан — килњ алдыннан џ.б.

-р формасы хђл сњзен ачыклаганда књпчелек очракта юк сњзе белђн килђ: Хђзер шундый вакыт, ќитђкчесез бер адыматлар хђл юк (И.Гази). Бер яртын тоз сатып алыр хђл юк (И.Гази). Булмаганны бар дип ђйтер хђлем юк (Ф.Хљсни). Бу очракта хђл сњзе сыйфатланмыш буларак њзенећ мљстђкыйльле­ген югалткан џђм -ыр хђл юк тезмђсе модаль мђгънђ белдерђ торган сыйфат фигыльле ђйлђнмђ буларак карала ала (ул мљмкин тњгеллек модальлеген катгыйлык белђн белдерђ).

Шул рђвешле, њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђ­бђтендђ тора алуы ягыннан -ыр/-ер формасы -ган формасына нигездђ охшаш. Њзенчђлекле момент: ђгђр -ган формасы књпчелек очракта тамырдагы про­цессныћ объектын яки субъектын ачыклап килсђ, -ыр/-ер формасыныћ тамырдагы процессныћ урынын яки вакытын белдерњче сњзлђрне ачыклау мљмкинлеге књбрђк.

§ 108. ыр, -ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заман белдерњ њзенчђ­леклђре. Мђгълњм булганча, тљрки теллђрдђге -ыр/-ер, -ар/-ђр фор­масы тарихи рђвештђ хђзерге-килђчђк заман мђгънђсен белдергђн. Мђсђлђн, татар халык мђкальлђрендђ бу сыйфат фигыль бик еш хђзерге-килђчђк заман тљсмере белђн кулланыла: Сљртенмђс тояк булмас, ялгышмастел булмас (мђкаль). Аныћ бу њзенчђле­ге љлешчђ хђзерге ђдђби телдђ дђ чагыла.

Аергыч функциясендђ -р (-мас/-мђс) формасы предметны:

а) хђзерге-килђчђк заман тљсмерен белдергән процесс буенча ха­рактерлый: Ђйлђнмђле тормыш чылбырында Алмашынмасбоќра бармы соћ? (К.Булатова). Без менђ чыктык янартаулар булып... (Џ.Такташ). Кыз кеше, кеше арасына кияркњлмђге юк (Ф.Хљсни);

ә) сљйлђњ моментында башкарылган процесс буенча характер­лый, ягъни хђ­зерге заманны белдерђ: Кем аны, кояш микђн, Алтынлы нуры белђн Књ­ћелгђ язып куйды књренмђскулы белђн (X.Туфан). Кырыкта да ђле талья­ныћныћ Сандугачтай сайрарчаклары («Совет ђдђбияты»).

Бу очракта –ыр/-ер формасын еш кына -а торган формасы белђн алыштырырга мљмкин. Сайрар ќир — сайрый торган ќир, књренмђс кул — књренми торган кул, сайрар чак — сайрый торган чак;

б) килђчђктђ булачак эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Њткђн кљннђр алар ярылып ята, Килеркљннђр генђ сер тулы (М.Шабаев). Њткђннђрдђ тњгел, туаркљндђ Ишетелсен иде тавышым (Р.Ђхмђтќанов). Бу кљннђрнећ барлык истђлеген алып кит син килеркљнећђ (X.Туфан).

Искђрмђ. –ыр/ер формасыныћ бу рђвешле килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы татар ђдђби теле љчен чагыштырмача яћа књренеш, џђм бу књренешнећ активлашуы­на хђзерге телдђ аныћ хђбђр функциясендђ дђ нигездђ килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тђэсир иткђн булырга мљмкин.

в) аерым очракларда ыр/-ер формасы заман тљшенчђсен тулысынча диярлек югалтып, затка яки предметка гомумђн хас билгене белде­рђ башлый џђм сыйфатларга якыная, яки тулысынча сыйфат сњз тљркеменђ књчђ: кайнар хислђр, янарчђчђк, янартау. Њл­мђсќыр, сњрелмђсдђрт, сулмасгөл, сњнмђснур џ.б.

Контекстта исђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заманы књбрђк тљп фигыльгђ бђйле була, ягъни ул, -ган формасы шикелле њк, мљнђсђбђтле заманны белдерђ: Крестьянныћ утка баскан кебек йљрерчагы ќитте(И.Гази). Аккошныћ китђрсђгате, яшьлекнећ соћы ќитђр(X.Туфан).

Развернуть
Открыть в широком формате

– Конец работы –

Эта тема принадлежит разделу:

Югары уку йортлары љчен дђреслек

Ф М Хисамова... ТАТАР ТЕЛЕ...

Если Вам нужно дополнительный материал на эту тему, или Вы не нашли то, что искали, рекомендуем воспользоваться поиском по нашей базе работ: Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.

Что будем делать с полученным материалом:

Если этот материал оказался полезным ля Вас, Вы можете сохранить его на свою страничку в социальных сетях:

Все темы данного раздела:

Югары уку йортлары љчен дђреслек
    Казан «Мәгариф» нәшрияты     УДК 811.512.145 (075.8) ББК 81.2Тат я73 Х 49 &nb

Хисамова Ф.М.
Х 49 Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек / Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б. ISBN 5-7761-1461-6   Югары уку йортлары өч

М орфология
§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурыч­лары. Морфология – грамматиканыћ бер љлеше. Грам­матика – тел белеме фђненећ телнећ тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђ

МОРФЕМИКА
§ 5. Морфемика џђм аныћ тел белемендђ тоткан урыны.М о р ф е м и к а– ул тел белеменећ с њ з т љ з е л е ш е н љйрђнђ торган бњлеге. Соћгы вакытта татар тел белемендђ сњз тљзелеше

СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.
§17. Морфологик ысул белђн сњз ясалышы. Турыдан-туры грамматика белђн бђйлђнештђ булган сњз ясалыш ысулларына м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с и н т а к с и к (сњзлђр кушу), м о р ф о л о г и к-

Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
§ 28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.Килеш категориясе, килешлђр белђн тљрлђнњ телдђ, сљйлђмне оештыруда га

Тартым категориясе.
§ 36. Исемнең тартым белән тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Тартым - тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле грамматик категория. Аныћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е – предметныћ к

Исемнђрнећ ясалышы..
§ 39. Гомуми төшенчә.Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и к- с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (ку­шымчалау), с њ з к у ш у џђм м о р ф о л о г и к-с и н т

Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге кљндђ инде продуктивлыгын югалткан -к/-ык/-ек, ак/-ђк, -гак/-гђк

Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы.Бу кушымчаны без алдагы бњ­лек­лђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђв

Фигыль Исем
язу – язмау язу – язу тњгел буяу – буямау буяу – буяу тњгел њлчђњ – њлчђмђњ њлчђњ – њлчђњ тњгел язучы – язмаучы язучы – язучы тњгел

Берлек Књплек
II з. -Æ -ыгыз/-егез, -гыз/-гез III з. -сын/-сен -сыннар/-сеннђр.   Т у л ы тљр зат кушымчалары белђн х ђ з е р г е заман, б и л г е с е

Берлек Књплек
I з. бар-а-м (мын) бар-а-быз II з. бар-а-сыћ бар-а-сыз III з. бар-а &A

Берлек Књплек
I з. бар-ды-м/кил-де-м бар-ды-к/кил-де-к II з

Берлек Књплек
I з. бар-ган-мын/кил-гђн-мен бар-ган-быз/кил-гђн-без

Берлек Күплек
I з. бара иде-м бара иде-к II з. бара иде-ң бара иде-гез III з. бара иде бара-лар иде, (

Берлек Күплек
I-з. барган иде-м барган иде-к II-з. барган иде-ң барган иде-гез III-з. барган иде барган-нар

Берлек Күплек
I з. бара торган иде-мбара торган иде-к II з. бара торган иде-ңбара торган иде-гез III з. бара торган иде

Берлек Күплек
I з. барыр-мын, киллер-менбарыр-быз, киллер-без II з. барыр-сың, киллер-сең

Берлек Күплек
I з. бар-ма-м бар-ма-быз II з. бар-мас-сың бар-мас

Берлек Күплек
I з. барачак-мын барачак-быз II з. барачак-сың барачак-сыз III з. бара-чак барачак-лар Заманның юклык формасы –ма/-мә кушымчасы

Берлек Күплек
I з. барачак иде-м барачак иде-к II з. барачак иде-ң барачак иде-гез III з. барачак иде барачак иде-

Ган бар, -ган (юк) әйләнмәсе.
Үткән заман сыйфат фигыль һәм бар, юк модаль сүзләре белән ясалган бу әйләнмә үткән заман хикәя фигыльләрг

Берлек Күплек
I з. барган-ым бар барган-ыбыз бар II з. барган-ың бар барган-ыгыз бар III з. барган-ы б

Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һә

Берлек Күплек
I з. - - II з. (син) бар, кил! (сез) бар-ыгыз, кил-егез III з. (ул) бар-сын, кил-сен (алар) бар-сыннар

Берлек Күплек
I з. бар-с-ам, кил-сә-м бар-са-к, кил-сә-к II з. бар-са-ң, кил-сә-v

Хикәя фигыль Теләк фигыль
Мин бара-м, укый-м (бара-мын, укый-мын) Мин барый-м, укый-м Без бара-быз

Берлек Күплек
I з. Мин бара алам Без бара алабыз II з. Син бара аласың Сез бара аласыз III з. Ул бара

Берлек Күплек
I з. Минем барасым бар Безнең барасыбыз бар II з. Синең барасың бар Сезнең барасыгыз бар

Юнәлеш категориясе.
§ 92. Гомуми төшенчә.Ю н ә л е ш – эш-хәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә торган грамматик категория. Татар тел

ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.
(Аспектуальлек) § 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. У

Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
С у б ъ е к т мәгънәсе: а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белде­релђ:Ђйтер сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга

Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала. Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгъл

Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
§ 117. -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар телендђге сый

А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
а) -а торган формасы белдерелгђн процессныћ субъекты сый­фатланмыш аркылы бирелђ: Бик ачык, сњзгђ ќитез, егђрле, колхоз­чылар белђн њз булып сљйлђшђ торган кеше (Н.Ис

Хәл фигыль.
§ 124. Гомуми төшенчә. Хәл фигыль – ф и г ы л ь һәм р ә в е ш билгеләренә ия булган затланышсыз фигыль формасы. Ике сүз т}

Исем фигыль
§ 130. Гомуми тљшенчђ. Исем фигыль - њзендђ фигыль џђм исем њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы. Хђзерге ђдђби телдђ исем фигыль -у/-њ кушымчасы белђн яса

Исем фигыль Исем
уку – укымау уку – уку тњгел язу – язмау язу – язу тњгел буяу – буямау буяу – буяу тњгел сайлау – сайламау сайлау – сайлау тњгел (Билгеле булганча, фигыльлђрдђ ю

Инфинитив.
§ 133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.Татар телендә инфинитив –ырга/-ергә, -рга кушымчасы белән ясала. Типологик планда и

Фигыльләрнең ясалышы[46].
§ 134. Морфологик юл белән фигыль ясалышы.Татар телендә иң актив фигыль ясагыч кушымчалар: –ла/-лә, лан/-лән, -лаш/-ләш. Алар төрле

Рәвеш.
§ 136. Гомуми төшенчә. Л е к с и к – с е м а н т и к яктан рәвеш э ш – х ә л билгесен, яки б и л г е н е ң билгесен белдерә: тиз (эшли),

Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрә

Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан, рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәв

Аваз ияртемнәре.
(Ияртемнәр) § 142. Гомуми төшенчә. А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз төркеме. Кеше тавышына, х

Бәйлек.
§ 147. Гомуми төшенчә. С е м а н т и к яктан бәйлекләр г р а м м а т и к м ә г ъ н ә белдерәләр, ягъни алар телдә сүзл&#

Теркәгечләр.
§ 151. Гомуми төшенчә.Т е р к ә г е ч – ярдәмлек сүз төркеме, ул җөмләләрне һәм сүзләрне ү

Кисәкчәләр
§ 153. Гомуми төшенчә.Кисәкчәләр – сүзләргә һәм җөмләләргә модаль-экспрессив мәгън&#

Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
а) шатлану, канәгатьләнү, соклануны белдерә торган ымлыклар: и, әй, их, иһи, әй, ай-яй, абау, сөбханалла, бәрәкалла һ.б.

Модаль сњзлђр.
§157. Гомуми тљшенчђМодаль сњзлђр сљйлђмдђ модальлек белдерњнећ лексик чарасы буларак билгелђнђ. Белгђнебезчђ, модальлек, кић мђгънђдђ, сљйлђмнећ чынбарлыкка тљрле-тљрле мљнђсђбђте

Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны. §6. Морфема һәм аның төрләре. §7. Сүз тамыры һәм аны

Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны. §16. Сүз ясалыш структурасы. 1. Сүз ясалыш мәгънәсе. 2. Сүз яс

Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә. §44. Сыйфатларның исемләшүе. §45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре. §46. Сыйфатларны&

Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә. §56. Алмашлыкларны төркемләү. §57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре. §58. Зат алма

Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә. §67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе). §68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәр

Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә. §75. Хәзерге заман хикәя фигыль. Хикәя фигыльнең үткән заман формалары. §76. Категорик үтк|

Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. §88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры. §89. Теләк наклонениесе. §90. Шартлы тел&#

Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә. §99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү. §100. Эшнең w

Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә. Үткән заман сыйфат фигыльләр. §103. Ясалышы һәм төп функцияләре. §104. –ган кушымчалы сыйфат ф

Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә. §137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре. Рәвешләрнең ясалышы. §13

Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә. §143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре. 1. Хайван, җәнлек, кош-корт, б}

Хотите получать на электронную почту самые свежие новости?
Education Insider Sample
Подпишитесь на Нашу рассылку
Наша политика приватности обеспечивает 100% безопасность и анонимность Ваших E-Mail
Реклама
Соответствующий теме материал
  • Похожее
  • Популярное
  • Облако тегов
  • Здесь
  • Временно
  • Пусто
Теги